نقدی بر کتاب
واکرفت را با شیوه ای مهندسی نوشته اند.برای درک کامل این کتاب نیاز به مطالعه های قبلی در زمینه ی جادوگری دارید.هم چنین ذخیره واژگان باستانی و جادویی خوبی نیز باید داشت.ترجمه این کتاب ها که توسط نشر زهره انجام گرفته است(غیر از جلد آخری) ترجمه ای فنی و تا حدودی دشوار است و خواندنش برای افراد گروه سنی 16 به بالا مناسب است.
دنیای وارکرافت
دنیای وارکرافت (به انگلیسی: World of Warcraft) یا به اختصار WoW، یک بازی سبک خیال‌پردازی از سری وارکرافت که توسط بلیزارد انترتینمنت ساخته شده و در سال ۲۰۰۴ توسط شرکت بلیزارد انترتینمنت برای رایانه منتشر شده‌است.این بازی چهارمین سری از مجموعه بازی وارکرافت می‌باشد، که اولین بازی از این سری با عنوان وارکرافت: ارک‌ها و انسان‌ها در سال ۱۹۹۴ منتشر شده‌است.اولین بسته الحاقی این بازی با عنوان دنیای وارکرافت: جهاد سوزان در ۱۶ ژانویه ۲۰۰۷، و دومین بسته الحاقی با عنوان دنیای وارکرفت: خشم پادشاه لیچ در ۱۳ نوامبر ۲۰۰۸ منتشر شده‌استو سومین بسته الحاقی به نام دنیای وارکرفت: تحول بزرگ، در سال ۲۰۱۰ منتشر شد.
وارکرفت: سلطنت آشوب
وارکرفت: سلطنت آشوب (به انگلیسی: Warcraft ۳ : Reign of Chaos) یک بازی ویدئویی استراتژی از شرکت بیلیزارد است که در تاریخ ۳ ژانویه ۲۰۰۲ منتشر شده‌است. وارکرفت ۳ شامل ۴ نژاد : انسان و اورک هاو نایت الف‌ها و آنددها است. بازی ثابت کرد به یکی از آزادترین پیش بینی بازی‌های کامپیوتری و محبوب همیشه، با ۴٫۵ میلیون واحد حمل به فروشگاه‌های خرده فروشی و بیش از یک میلیون واحد فروخته شده در ۱ ماه وارکرفت ۳ موفق به کسب جوایز بسیاری از جمله "بازی سال" از بیش از ۶ نشریات مختلف است. این بازی یکی از بهترین بازی های زمان خویش بوده و از ادامه این بازی می توان به بازی FROZEN THERON اشاره کرد.
کانتر استرایک
کانتر استرایک (به انگلیسی: Counter-Strike، (به اختصار CS)) یک بازی رایانه‌ای رزمی تیراندازی اول شخص است که توسط شرکت والو توسعه‌داده می‌شود. این بازی برگرفته از تغییراتی است که توسط مینه لی و جس کلیف بر روی بازی نیمه‌جان انجام شده. بازی پس از انتشار اولین نسخه در سری نسخه‌های دیگری نیز منتشر شد که در حال حاضر شامل کانتر استریک: ۱٫۶ و کانتر استرایک: کاندیشن زیرو و کانتر استرایک: سورس و کانتر استرایک: گلوبال آفنسیو می‌شود. همچنین این بازی به صورت آنلاین در گیم نت‌ها و حتی در خانه‌ها طرفداران بسیاری دارد.
جنگ خان‌ها
جنگ خان‌ها یک بازی تحت مرورگر (به انگلیسی: Browser Game) در سبک استراتژیک آنلاین می‌باشد و در قرون وسطا می‌گذرد.بازیکن می‌تواند با انتخاب یکی از 12 قوم بلغارها، فرانک‌ها، مغول ها، ژاپنی ها، لیتوانی، آلمان‌ها، پارس‌ها، روم شرقی، بریتانیایی‌ها، اعراب، گوت‌ها و روس‌ها فرمانروایی خود را بنا کند و با تسخیر قلعه‌های دیگر بازیکنان، آن را گسترش دهید و قدرتمند تر سازد.
جنگ نهایی تام کلنسی
جنگ نهایی تام کلنسی(به انگلیسی: Tom Clancy's EndWar)یک بازی استراتژی همزمان ساخته شده توسط یوبی‌سافت شانگهای برای پلی‌استیشن ۳، ایکس‌باکس ۳۶۰ و مایکروسافت ویندوز است .این بازی در ۴ نوامبر ۲۰۰۸ برای ایالات متحده آمریکا،۶ نوامبر برای کانادا و ۸ نوامبر همان سال برای اروپا منتشر شد.نسخه مایکروسافت ویندوز آن در ۴ فوریه ۲۰۰۹ نیز به بازار روانه شد.
جنگ‌های صلیبی (بازی ویدئویی)
جنگ‌های صلیبی (به انگلیسی: Stronghold: Crusader) یکی از بازی‌های سری استراتژی قلعه، ساخت استودیوی فایرفلای بود که در سال ۲۰۰۲ منتشر شد.این بازی دارای گرافیک بالایی نبود اما طرفداران زیادی پیدا کرد و با استقبال زیادی روبرو شد.این بازی توسط گروه نرم‌افزاری دارینوس به فارسی دوبله شد.
تراوین
تراوین یک بازی تحت وب می‌باشد که بازیکن با دیگر بازیکنان به صورت برخط بازی می‌کند و کار خود را به عنوان رئیس یک دهکده کوچک شروع می‌کند. هر بازیکن قادر به انتخاب از میان سه نژاد رومی‌ها، گول‌ها و توتن‌ها می‌باشد که هر کدام نسبت به دیگری دارای مزایا و یا معایبی است. در این بازی می‌توان به دهکده‌های دیگر حمله کرد و با آنها جنگید و غنائم بدست آورد و یا دهکده‌های جدید احداث یا تصرف نمود.
وجه تسمیه
اسم تراوین برگرفته از یک کلمه یونانی به اسم تراویزاجوس است که به معنی گرگ سیاه می‌باشد. جورج کبریل فیلسوف و روانشناس قرن ۱۲ معتقد است که چون گرگ‌های سیاه با غارت گله‌های گوسفندان زندگی خود را می‌گذرانند این به این دلیل برای تراوین انتخاب شده که اشاره به افراد غارت‌گر در تراوین دارد و افراد غارت‌گر بازی به گرگ‌های سیاه تشبیه شده‌اند.
ساده و خلاصه
این بازی نیازی به دانلود ندارد و به صورت آنلاین (حتی با دایال آپ) می‌شود بازی کرد. از مزیت‌های این بازی این است که باعث افزایش قدرت مدیریتی و تئوری پردازی شما می‌شود چون شما باید یک دهکده یا حتی چندین دهکده را در یک اتحاد کنترل کنید و بتوانید در مقابل حملات و نقشه‌های دشمن ایستادگی کنید هم اکنون سرور فارسی این بازی حدود ۱۵۰۰۰۰ نفر بازیکن دارد. هر سرور حداکثر ۳۲۰۰۰ بازیکن دارد. هچنین در تمام سرورهای تراوین مسابقه قهرمانی ۲۰۱۲ آغاز شده‌است که جوایز آن بیش از ۱۵۰۰۰۰ یورو می‌باشد. این بازی سبک‌های مختلفی دارد مانند تراوین ۴ و ۳ که دو سبک پر طرفدار این بازی است در بعضی سبک‌های این بازی نژادهای پارس و مغول هم وجود دارد این بازی سرورهایی مانند سرورهای اسپید با سرعت چند برابر نیز دارد
داستان بازی
منابع
در تراوین چهار منبع چوب، خشت، آهن و گندم وجود دارد که برای توسعه معادن و مرکز دهکده به آنها نیاز است. منابع توسط مزارع و معادن تولید می‌گردد و برای افزایش میزان تولید منابع با توسعه منابع و مزارع می‌توان منابع تولیدی را افزایش داد.
همهٔ منابع برای توسعه دهکده، مورد نیاز است ولی مصرف گندم در هنگام توسعه روستا افزایش می‌یابد. تمام نژادها از یک منبع نسبت به منابع دیگر بیش تر استفاده می‌کنند که به طور مثال می‌توان استفاده از چوب توسط توتن‌ها و خشت توسط گول‌ها و استفاده از آهن توسط رومی‌ها اشاره کرد.
سربازان می‌توانند برای غارت منابع، به دهکده‌های مجاور دهکده صاحب سربازان حمله کنند. هم چنین جا به جایی منابع یک طرفه با استفاده از بازار می‌تواند انجام بگیرد و برای جابه جایی دو طرفه منابع باید حتماً هر دو طرف جابجایی پیشنهاد جابجایی را قبول کرده باشند.
بازی گرز
بازی گرز، یک بازی استراتژیک جنگی ایرانی تحت وب است که در ایران طراحی شده. مراحل ساخت بازی از اردیبهشت ۱۳۹۰ آغاز شده و نسخه بتای بازی در تاریخ ۱۲ اسفندماه ۱۳۹۰ به طور رسمی در اختیار گروهی از بازی دوستان ایرانی برای تست قرار گرفت. این بازی با سایر بازی‌های استراتژیک مرسوم تحت وب تفاوت دارد و سبک بازی بیشتر به روند بازی‌های کامپیوتری ای نظیر وارکرفت و همین طور برخی سبک‌های نبرد کال آو دیوتی می‌ماند. در بازی گرز، هر فرد با ثبت نام و انتخاب نژاد، لشگر خود را ساخته و با قهرمان لشگر به مبارزه با سایر فرماندهان و کاربران موجود در بازی می‌پردازد.
بازی به زبان PHP و تحت پلت فرم لینوکس نوشته شده و تغییرات و نسخه دهی آن همچنان ادامه دارد.
خلاصه بازی
پس از ثبت نام و انتخاب نژاد، هر کاربر می‌تواند با سرمایه‌ای که در اختیار دارد به تمرین لشگریان و همین طور خرید جادو‌ها و زره‌های مختلف برای قهرمان خود بپردازد. سپس می‌تواند با شرکت در نبردهای مختلف، با کاربران دیگر جنگیده و با پیروزی، تجربه کسب کند.
هدف از بازی
هدف اصلی فرماندهان این بازی، کسب تجربه بیشتر و دسترسی به سطوح بالاتر بازی است.
قوانین بازی
این بازی طبق مجوز رسمی, برای کاربران ۳ سال به بالا طراحی شده و توجه به ردهٔ سنی بازی ضروری است و تخطی از آن مسوولیت‌های بعدی را بر عهدهٔ والدین خاطی می‌اندازد
.
هر کاربر می‌تواند فقط و فقط یک عضویت در سایت داشته باشد. اطلاعات مرتبط به بازی کاربران به طور کامل ثبت و بررسی می‌شود و در صورت تخطی کاربر و ساخت دو یا تعداد بیشتری عضو از طریق یک کاربر، کلیهٔ عضویت‌های مرتبط با آن کاربر لغو می‌شوند.
مجوزها
بازی گرز، ثبت شده در "بنیاد بازی‌های رایانه ای" و همین طور مورد تایید ستاد ساماندهی پایگاه‌های اینترنتی است.
ایکاریم
ایکاریم (به آلمانی: Ikariam) یک بازی رایگان تحت‌وب در سبک استراتژی است. این بازی در سال ۲۰۰۸ توسط شرکت گیم‌فورج منتشر شده‌است. در ایکاریم، بازیکن اختیار یک شهر را در یک جزیره در دست می‌گیرد، با پیشرفت منابع و ساختمان‌ها، تجارت و بستن قراردادهای مختلف می‌تواند پیشرفت کند و در نقاط دیگر نقشه جهان، شهرهای دیگر بنا کند.
این بازی از چند سرور مختلف تشکیل شده است. نام هر سرور،کشور خاصی است. در هر سرور این بازی یک یا چند جهان وجود دارد که با حروف یونانی نامگذاری شده‌اند. در حال حاضر نسخه فارسی این بازی دارای سه جهان Beta،Alpha و Gamma می‌باشد.
نمای بازی ایکاریم در قالب نسخه ۰.۵.۰ در تاریخ ۵ ژوئیه ۲۰۱۲ تغییر کرد. هم‌اکنون ایکاریم با نمای جدید می‌درخشد و با این نما می‌توان بازی ایکاریم را به‌صورت تمام‌صفحه تجربه کرد.
شرکت گیم‌فورج، برای بازی ایکاریم نسخه‌های ویژه‌ای برای تلفن هوشمند و همچنین تبلت منتشر کرده‌است.
ایکاریم از طرف منتقدان در سال ۲۰۱۱ به عنوان بهترین بازی استراتژی تحت وب انتخاب شد و جوایز متعددی دریافت کرد.
نام
نام انگلیسی بازی Ikariam است. واژه Ikariam از نام اسطوره‌ای در یونان باستان به نام ایکاروس برگرفته شده‌است.همچنین جزیره‌ای به نام Ikaria (یا Icaria) در استان اژه شمالی یونان و در دریای اژه وجود دارد که نام این جزیره نیز از ایکاروس برگرفته شده‌است. m- یک پسوند یونانی است که برای نام بازی و تلفظ بهتر به Ikaria افزوده شده‌است.
خلاصه داستان
ایکاریم یک بازی چند نفره تحت وب در جزایر باستانی از دریای مدیترانه است . این بازی روی تجارت، جنگ، شهرها و ساختمان‌سازی تمرکز دارد. بازیکنان می توانند منابع و اشیاء باارزش تجاری را با مدیریت خود و با کشتی‌های باربری به شهرهای بازیکنان مختلف جهان منتقل کنند.
شخصیت‌ها
شخصیت‌های این بازی که وظیفه مدیریت کارهای بازیکن را برعهده دارند، با عنوان مشاور شناخته می‌شوند. هر مشاور همانطور که از اسمش پیدا است، وظایف خاصی دارد. هنگامی که چراغ این مشاوران روشن می‌شوند، بدین معنی‌است که اخبار جدیدی برای بازیکن دارند. هنگامی که این اخبار مشاهده شوند، چراغ مشاوران خاموش می شود.همزمان با نمای جدید نسخه ۰.۵.۰ شخصیت دیگری به نام کیرا در بازی ظاهر گردید. این شخصیت که همسر مشاور شهرها معرفی گردید، تا به‌روزرسانی بازی به نسخه ۰.۵.۰، وظایف مشاور شهرها در بازی را برعهده گرفت.
گیم‌پلی
ایکاریم به بازیکن اجازه تشکیل اتحاد، ساختن شهرها، گسترش قلمرو و آموزش دادن بهترین نیروها را می‌دهد. در ابتدا بازیکن یک پایتخت در یک جزیره دارد. هر جزیره که می‌تواند حداکثر ۱۷ شهر داشته باشد، یک کارگاه چوب‌بری، معجزه و یکی از چهار منبع تجمّلی (سنگ، کریستال، گوگرد و آب‌انگور) را دارد. اولین چشم اندازی که بازیکن در هنگام اولین ورود به بازی دارد، یک شهرداری است که در وسط شهری قرار دارد و قسمت‌های مختلف آن‌شهر با پرچم‌های آبی و قرمز مشخص شده‌است. وقتی که بازیکن بازی را شروع کند، با گذر زمان، شهر بازیکن رونق می‌یابد، صدها شهروند خواهد داشت و می‌تواند سربازان و کشتی‌های جنگی مختلف و همچنین ساختمان‌های زیادی با توجه به تحقیقاتی که انجام داده‌است، بسازد.
نمای کلی بازی
در ایکاریم سه روش برای نمایش وجود دارد. با کمک ابزار هدایت کننده می‌توان به راحتی حالت‌های نمایش را تغییر داد. این سه نما به ترتیب عبارت اند از:نمایش جهان:
بر روی نقشه جهان یک بررسی مناسب از دنیای ایکاریم به دست می‌آید. می‌توان با کمک فلش‌های هدایت کننده در منوی سمت راست، نقشه را بررسی کرد. با کلیک برروی هر جزیره می‌توان تمام اطلاعات لازم را دربارهٔ آن دریافت کرد.
نمایش جزیره:
نقشه جزیره، تمام شهرها، معجزات، معدن و کارگاه چوب بری موجود در آنها را نشان می‌دهد.
نمایش شهر:
نقشه شهر شهرهای هم‌اتحادی، تصرف شده (توسط بازیکن یا هم اتحادی) و جاسوسی‌شده را نشان می‌دهد. از این‌جا می‌توان در شهر خودی ساختمان‌های جدید ساخت و آنها را تقویت کرد و منابع را مدیریت کرد.
قوانین بازی، ضوابط و شرایط
هنگامی که بازیکن در بازی ثبت‌نام می‌کند، با تیک زدن جعبه، ضوابط و شرایط را می‌پذیرد. هرزمان که بازیکن وارد بازی می‌شود، با وارد شدن به بازی، ضوابط و شرایط گیم‌فورج را می‌پذیرد. بازیکن باید زمانی را صرف خواندن ضوابط و شرایط و قوانین به منظور جلوگیری از توقیف شدن کند. بازیکنان تازه‌وارد زیادی به علت اینکه قوانین را نخوانده‌اند، توقیف می‌شوند.
منابع بازی
زمانی که بازیکن بازی را شروع می‌کند، مقدار معینی منابع به دست می‌آورد. منابع برای پیشرفت تمدن و فرهنگ الزامی هستند. در بازی ۵ منبع وجود دارد:
چوب: چوب یک منبع معیار بازی است. از چوب در همه چیز استفاده می‌شود: ساختمان‌ها، واحدهای نظامی، کشتی‌های جنگی و اهدا به منابع جزیره (غیر از معجزه).
سنگ: برای همه ساختمان‌ها جز دانشگاه و معبد استفاده می‌شود.
شیشه کریستالی: برای ساخت دانشگاه، معبد، تقویت واحدهای نظامی و کشتی‌های جنگی، ساخت زیردریایی، ساخت دکتر و جاسوس و ساخت قصر یا مقر فرمانداری مرحلهٔ ۵ و بالاتر استفاده می‌شود.
آب‌انگور: بعد از تحقیق پرورش آب‌انگور در آب‌میوه فروشی استفاده می‌شود. همچنین آب‌انگور در قصر یا مقر فرمانداری مرحلهٔ ۴ و بالاتر و همچنین در ساخت آشپز (در سربازخانه) استفاده می‌شود.
گوگرد: برای آموزش واحدهای نظامی و ساخت کشتی‌های جنگی جز سنگ انداز، شمشیرباز، دژکوب، دکتر، آشپز و زیردریایی و همچنین در ساخت قصر یا مقر فرمانداری مرحلهٔ ۳ و بالاتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تحقیق
انجام تحقیق‌ها در بازی ایکاریم به منظور پیشرفت و ساخت ساختمان‌ها و واحدهای نظامی جدید ضروریست. در ایکاریم موضوعات تحقیق به چهار گروه تقسیم می‌شوند
:
دریانوردی: انجام تحقیق‌های این گروه سبب ایجاد املاک و کشتی‌های جنگی جدید به منظور دفاع و حمله به بندرگاه‌های شهرهای بازیکنان دیگر می‌شود.
اقتصاد: انجام تحقیق‌های این گروه سبب رونق شهر و وضعیت اقتصادی بازیکن می‌شود.
علم و دانش: انجام تحقیقات این گروه سبب رشد علم و دانش در شهرها می شود.
نظامی: انجام تحقیق‌های این گروه سبب ساخته شدن درجات بالاتر واحدهای نظامی زمینی به منظور دفاع و حمله به شهرهای بازیکنان دیگر می‌شود.
بازیکن برای تکمیل یک موضوع تحقیق نیاز به امتیازات تحقیق دارد. امتیازات تحقیق با ساخت دانشگاه و استخدام دانشمندان به دست می‌آید. بازیکن در کتابخانه می‌تواند تمام موضوعات تحقیق و کاربردهای آنها را ببیند.
ساخت
جهان‌ها
ایکاریم در سرور ایران از سه جهان تشکیل شده‌است. بازیکنان می‌توانند در هر یک از جهان‌ها ثبت نام کنند. نام جهان‌های ایکاریم با حروف یونانی مشخص شده است و جهان‌ها به‌ترتیب ایجاد، نامگذاری شده‌اند. در حال حاضر، ایکاریم در سرور ایران سه جهان دارد.
نسخه رایانه
طراحی جدید ایکاریم به شما این امکان را می‌دهد که جهان ایکاریم را به صورت تمام‌صفحه تجربه کنید. این طراحی شامل تغییراتی در موارد زیر است:
قسمت طراحی بازی اکنون از کل ابعاد پنجرهٔ مرورگر برای نمایش تصویر استفاده می‌کند و اگر اندازه پنجره تغییر کند، مرورگر به‌صورت خودبه‌خود اندازه تصویر را تغییر خواهد داد.
نقشهٔ جهان، نقشهٔ جزیره و نقشهٔ شهر مجدداً طراحی شده‌اند و اکنون دارای وضوح تصویر بالاتری هستند. `منوی سمت راست` در صفحه بازی با اجزای جدیدی جایگزین شده‌است. قسمت‌های موقعیت یابی در نقشه جهان اکنون در قسمت پایین صفحه قرار گرفته‌اند و با کلیک بر روی علامت پیکان در وسط آن قابلیت ظاهر شدن یا بسته شدن را دارد. در قسمت نمایش جزیره می‌توان با استفاده از همین منوی جدید با وارد کردن مختصات‌ها به یک جزیره دیگر هدایت شد. در سمت راست نمایش شهر، می‌توان قسمت‌های "سربازان موجود در شهر"، "تجارت ممتاز"، "نیروهای شبیه سازی شده"، "لیست ساختمان سازی"، "ترخیص سربازها" و "جاسوسی" (در شهرهای دیگر توسط جاسوسان) را مشاهده کرد.
حداقل وضوح تصویر در بازی ایکاریم ۷۶۸×۱۰۲۴ پیکسل به عنوان طراحی قدیمی باقی می‌ماند. با این حال جزیره‌ها و شهرها اکنون بزرگتر شده‌اند، این بدان معنی است که گاهی ممکن است بعضی تصاویر دیده نشوند. با حرکت دادن ماوس هر بازیکن می‌تواند تصویر را جابه‌جا نماید تا قسمت‌های غیرقابل رویت را ببیند. اگر این روش برای بازیکن امکان پذیر نباشد، می‌تواند از قسمت کنترل موقعیت در پایین صفحه استفاده کند.
در صفحات بازی، ساختمان‌ها و قسمت‌های زیادی تغییر کرده‌اند تا با طرّاحی جدید هماهنگ شوند.
بعضی از تصاویر برای طرّاحی جدید بهینه شده‌اند و یا اندکی تغییر کرده‌اند. این تغییرات در "بندرگاه"، "موزه"، "محل‌تجارت"، "مشاور سیاسی" و "قسمت راهنما" صورت گرفته‌اند.
واکرفت را با شیوه ای مهندسی نوشته اند.برای درک کامل این کتاب نیاز به مطالعه های قبلی در زمینه ی جادوگری دارید.هم چنین ذخیره واژگان باستانی و جادویی خوبی نیز باید داشت.ترجمه این کتاب ها که توسط نشر زهره انجام گرفته است(غیر از جلد آخری) ترجمه ای فنی و تا حدودی دشوار است و خواندنش برای افراد گروه سنی 16 به بالا مناسب است.
دنیای وارکرافت
دنیای وارکرافت (به انگلیسی: World of Warcraft) یا به اختصار WoW، یک بازی سبک خیال‌پردازی از سری وارکرافت که توسط بلیزارد انترتینمنت ساخته شده و در سال ۲۰۰۴ توسط شرکت بلیزارد انترتینمنت برای رایانه منتشر شده‌است.این بازی چهارمین سری از مجموعه بازی وارکرافت می‌باشد، که اولین بازی از این سری با عنوان وارکرافت: ارک‌ها و انسان‌ها در سال ۱۹۹۴ منتشر شده‌است.اولین بسته الحاقی این بازی با عنوان دنیای وارکرافت: جهاد سوزان در ۱۶ ژانویه ۲۰۰۷، و دومین بسته الحاقی با عنوان دنیای وارکرفت: خشم پادشاه لیچ در ۱۳ نوامبر ۲۰۰۸ منتشر شده‌استو سومین بسته الحاقی به نام دنیای وارکرفت: تحول بزرگ، در سال ۲۰۱۰ منتشر شد.
وارکرفت: سلطنت آشوب
وارکرفت: سلطنت آشوب (به انگلیسی: Warcraft ۳ : Reign of Chaos) یک بازی ویدئویی استراتژی از شرکت بیلیزارد است که در تاریخ ۳ ژانویه ۲۰۰۲ منتشر شده‌است. وارکرفت ۳ شامل ۴ نژاد : انسان و اورک هاو نایت الف‌ها و آنددها است. بازی ثابت کرد به یکی از آزادترین پیش بینی بازی‌های کامپیوتری و محبوب همیشه، با ۴٫۵ میلیون واحد حمل به فروشگاه‌های خرده فروشی و بیش از یک میلیون واحد فروخته شده در ۱ ماه وارکرفت ۳ موفق به کسب جوایز بسیاری از جمله "بازی سال" از بیش از ۶ نشریات مختلف است. این بازی یکی از بهترین بازی های زمان خویش بوده و از ادامه این بازی می توان به بازی FROZEN THERON اشاره کرد.
کانتر استرایک
کانتر استرایک (به انگلیسی: Counter-Strike، (به اختصار CS)) یک بازی رایانه‌ای رزمی تیراندازی اول شخص است که توسط شرکت والو توسعه‌داده می‌شود. این بازی برگرفته از تغییراتی است که توسط مینه لی و جس کلیف بر روی بازی نیمه‌جان انجام شده. بازی پس از انتشار اولین نسخه در سری نسخه‌های دیگری نیز منتشر شد که در حال حاضر شامل کانتر استریک: ۱٫۶ و کانتر استرایک: کاندیشن زیرو و کانتر استرایک: سورس و کانتر استرایک: گلوبال آفنسیو می‌شود. همچنین این بازی به صورت آنلاین در گیم نت‌ها و حتی در خانه‌ها طرفداران بسیاری دارد.
جنگ خان‌ها
جنگ خان‌ها یک بازی تحت مرورگر (به انگلیسی: Browser Game) در سبک استراتژیک آنلاین می‌باشد و در قرون وسطا می‌گذرد.بازیکن می‌تواند با انتخاب یکی از 12 قوم بلغارها، فرانک‌ها، مغول ها، ژاپنی ها، لیتوانی، آلمان‌ها، پارس‌ها، روم شرقی، بریتانیایی‌ها، اعراب، گوت‌ها و روس‌ها فرمانروایی خود را بنا کند و با تسخیر قلعه‌های دیگر بازیکنان، آن را گسترش دهید و قدرتمند تر سازد.
جنگ نهایی تام کلنسی
جنگ نهایی تام کلنسی(به انگلیسی: Tom Clancy's EndWar)یک بازی استراتژی همزمان ساخته شده توسط یوبی‌سافت شانگهای برای پلی‌استیشن ۳، ایکس‌باکس ۳۶۰ و مایکروسافت ویندوز است .این بازی در ۴ نوامبر ۲۰۰۸ برای ایالات متحده آمریکا،۶ نوامبر برای کانادا و ۸ نوامبر همان سال برای اروپا منتشر شد.نسخه مایکروسافت ویندوز آن در ۴ فوریه ۲۰۰۹ نیز به بازار روانه شد.
جنگ‌های صلیبی (بازی ویدئویی)
جنگ‌های صلیبی (به انگلیسی: Stronghold: Crusader) یکی از بازی‌های سری استراتژی قلعه، ساخت استودیوی فایرفلای بود که در سال ۲۰۰۲ منتشر شد.این بازی دارای گرافیک بالایی نبود اما طرفداران زیادی پیدا کرد و با استقبال زیادی روبرو شد.این بازی توسط گروه نرم‌افزاری دارینوس به فارسی دوبله شد.
تراوین
تراوین یک بازی تحت وب می‌باشد که بازیکن با دیگر بازیکنان به صورت برخط بازی می‌کند و کار خود را به عنوان رئیس یک دهکده کوچک شروع می‌کند. هر بازیکن قادر به انتخاب از میان سه نژاد رومی‌ها، گول‌ها و توتن‌ها می‌باشد که هر کدام نسبت به دیگری دارای مزایا و یا معایبی است. در این بازی می‌توان به دهکده‌های دیگر حمله کرد و با آنها جنگید و غنائم بدست آورد و یا دهکده‌های جدید احداث یا تصرف نمود.
وجه تسمیه
اسم تراوین برگرفته از یک کلمه یونانی به اسم تراویزاجوس است که به معنی گرگ سیاه می‌باشد. جورج کبریل فیلسوف و روانشناس قرن ۱۲ معتقد است که چون گرگ‌های سیاه با غارت گله‌های گوسفندان زندگی خود را می‌گذرانند این به این دلیل برای تراوین انتخاب شده که اشاره به افراد غارت‌گر در تراوین دارد و افراد غارت‌گر بازی به گرگ‌های سیاه تشبیه شده‌اند.
ساده و خلاصه
این بازی نیازی به دانلود ندارد و به صورت آنلاین (حتی با دایال آپ) می‌شود بازی کرد. از مزیت‌های این بازی این است که باعث افزایش قدرت مدیریتی و تئوری پردازی شما می‌شود چون شما باید یک دهکده یا حتی چندین دهکده را در یک اتحاد کنترل کنید و بتوانید در مقابل حملات و نقشه‌های دشمن ایستادگی کنید هم اکنون سرور فارسی این بازی حدود ۱۵۰۰۰۰ نفر بازیکن دارد. هر سرور حداکثر ۳۲۰۰۰ بازیکن دارد. هچنین در تمام سرورهای تراوین مسابقه قهرمانی ۲۰۱۲ آغاز شده‌است که جوایز آن بیش از ۱۵۰۰۰۰ یورو می‌باشد. این بازی سبک‌های مختلفی دارد مانند تراوین ۴ و ۳ که دو سبک پر طرفدار این بازی است در بعضی سبک‌های این بازی نژادهای پارس و مغول هم وجود دارد این بازی سرورهایی مانند سرورهای اسپید با سرعت چند برابر نیز دارد
داستان بازی
منابع
در تراوین چهار منبع چوب، خشت، آهن و گندم وجود دارد که برای توسعه معادن و مرکز دهکده به آنها نیاز است. منابع توسط مزارع و معادن تولید می‌گردد و برای افزایش میزان تولید منابع با توسعه منابع و مزارع می‌توان منابع تولیدی را افزایش داد.
همهٔ منابع برای توسعه دهکده، مورد نیاز است ولی مصرف گندم در هنگام توسعه روستا افزایش می‌یابد. تمام نژادها از یک منبع نسبت به منابع دیگر بیش تر استفاده می‌کنند که به طور مثال می‌توان استفاده از چوب توسط توتن‌ها و خشت توسط گول‌ها و استفاده از آهن توسط رومی‌ها اشاره کرد.
سربازان می‌توانند برای غارت منابع، به دهکده‌های مجاور دهکده صاحب سربازان حمله کنند. هم چنین جا به جایی منابع یک طرفه با استفاده از بازار می‌تواند انجام بگیرد و برای جابه جایی دو طرفه منابع باید حتماً هر دو طرف جابجایی پیشنهاد جابجایی را قبول کرده باشند.
بازی گرز
بازی گرز، یک بازی استراتژیک جنگی ایرانی تحت وب است که در ایران طراحی شده. مراحل ساخت بازی از اردیبهشت ۱۳۹۰ آغاز شده و نسخه بتای بازی در تاریخ ۱۲ اسفندماه ۱۳۹۰ به طور رسمی در اختیار گروهی از بازی دوستان ایرانی برای تست قرار گرفت. این بازی با سایر بازی‌های استراتژیک مرسوم تحت وب تفاوت دارد و سبک بازی بیشتر به روند بازی‌های کامپیوتری ای نظیر وارکرفت و همین طور برخی سبک‌های نبرد کال آو دیوتی می‌ماند. در بازی گرز، هر فرد با ثبت نام و انتخاب نژاد، لشگر خود را ساخته و با قهرمان لشگر به مبارزه با سایر فرماندهان و کاربران موجود در بازی می‌پردازد.
بازی به زبان PHP و تحت پلت فرم لینوکس نوشته شده و تغییرات و نسخه دهی آن همچنان ادامه دارد.
خلاصه بازی
پس از ثبت نام و انتخاب نژاد، هر کاربر می‌تواند با سرمایه‌ای که در اختیار دارد به تمرین لشگریان و همین طور خرید جادو‌ها و زره‌های مختلف برای قهرمان خود بپردازد. سپس می‌تواند با شرکت در نبردهای مختلف، با کاربران دیگر جنگیده و با پیروزی، تجربه کسب کند.
هدف از بازی
هدف اصلی فرماندهان این بازی، کسب تجربه بیشتر و دسترسی به سطوح بالاتر بازی است.
قوانین بازی
این بازی طبق مجوز رسمی, برای کاربران ۳ سال به بالا طراحی شده و توجه به ردهٔ سنی بازی ضروری است و تخطی از آن مسوولیت‌های بعدی را بر عهدهٔ والدین خاطی می‌اندازد
.
هر کاربر می‌تواند فقط و فقط یک عضویت در سایت داشته باشد. اطلاعات مرتبط به بازی کاربران به طور کامل ثبت و بررسی می‌شود و در صورت تخطی کاربر و ساخت دو یا تعداد بیشتری عضو از طریق یک کاربر، کلیهٔ عضویت‌های مرتبط با آن کاربر لغو می‌شوند.
مجوزها
بازی گرز، ثبت شده در "بنیاد بازی‌های رایانه ای" و همین طور مورد تایید ستاد ساماندهی پایگاه‌های اینترنتی است.
ایکاریم
ایکاریم (به آلمانی: Ikariam) یک بازی رایگان تحت‌وب در سبک استراتژی است. این بازی در سال ۲۰۰۸ توسط شرکت گیم‌فورج منتشر شده‌است. در ایکاریم، بازیکن اختیار یک شهر را در یک جزیره در دست می‌گیرد، با پیشرفت منابع و ساختمان‌ها، تجارت و بستن قراردادهای مختلف می‌تواند پیشرفت کند و در نقاط دیگر نقشه جهان، شهرهای دیگر بنا کند.
این بازی از چند سرور مختلف تشکیل شده است. نام هر سرور،کشور خاصی است. در هر سرور این بازی یک یا چند جهان وجود دارد که با حروف یونانی نامگذاری شده‌اند. در حال حاضر نسخه فارسی این بازی دارای سه جهان Beta،Alpha و Gamma می‌باشد.
نمای بازی ایکاریم در قالب نسخه ۰.۵.۰ در تاریخ ۵ ژوئیه ۲۰۱۲ تغییر کرد. هم‌اکنون ایکاریم با نمای جدید می‌درخشد و با این نما می‌توان بازی ایکاریم را به‌صورت تمام‌صفحه تجربه کرد.
شرکت گیم‌فورج، برای بازی ایکاریم نسخه‌های ویژه‌ای برای تلفن هوشمند و همچنین تبلت منتشر کرده‌است.
ایکاریم از طرف منتقدان در سال ۲۰۱۱ به عنوان بهترین بازی استراتژی تحت وب انتخاب شد و جوایز متعددی دریافت کرد.
نام
نام انگلیسی بازی Ikariam است. واژه Ikariam از نام اسطوره‌ای در یونان باستان به نام ایکاروس برگرفته شده‌است.همچنین جزیره‌ای به نام Ikaria (یا Icaria) در استان اژه شمالی یونان و در دریای اژه وجود دارد که نام این جزیره نیز از ایکاروس برگرفته شده‌است. m- یک پسوند یونانی است که برای نام بازی و تلفظ بهتر به Ikaria افزوده شده‌است.
خلاصه داستان
ایکاریم یک بازی چند نفره تحت وب در جزایر باستانی از دریای مدیترانه است . این بازی روی تجارت، جنگ، شهرها و ساختمان‌سازی تمرکز دارد. بازیکنان می توانند منابع و اشیاء باارزش تجاری را با مدیریت خود و با کشتی‌های باربری به شهرهای بازیکنان مختلف جهان منتقل کنند.
شخصیت‌ها
شخصیت‌های این بازی که وظیفه مدیریت کارهای بازیکن را برعهده دارند، با عنوان مشاور شناخته می‌شوند. هر مشاور همانطور که از اسمش پیدا است، وظایف خاصی دارد. هنگامی که چراغ این مشاوران روشن می‌شوند، بدین معنی‌است که اخبار جدیدی برای بازیکن دارند. هنگامی که این اخبار مشاهده شوند، چراغ مشاوران خاموش می شود.همزمان با نمای جدید نسخه ۰.۵.۰ شخصیت دیگری به نام کیرا در بازی ظاهر گردید. این شخصیت که همسر مشاور شهرها معرفی گردید، تا به‌روزرسانی بازی به نسخه ۰.۵.۰، وظایف مشاور شهرها در بازی را برعهده گرفت.
گیم‌پلی
ایکاریم به بازیکن اجازه تشکیل اتحاد، ساختن شهرها، گسترش قلمرو و آموزش دادن بهترین نیروها را می‌دهد. در ابتدا بازیکن یک پایتخت در یک جزیره دارد. هر جزیره که می‌تواند حداکثر ۱۷ شهر داشته باشد، یک کارگاه چوب‌بری، معجزه و یکی از چهار منبع تجمّلی (سنگ، کریستال، گوگرد و آب‌انگور) را دارد. اولین چشم اندازی که بازیکن در هنگام اولین ورود به بازی دارد، یک شهرداری است که در وسط شهری قرار دارد و قسمت‌های مختلف آن‌شهر با پرچم‌های آبی و قرمز مشخص شده‌است. وقتی که بازیکن بازی را شروع کند، با گذر زمان، شهر بازیکن رونق می‌یابد، صدها شهروند خواهد داشت و می‌تواند سربازان و کشتی‌های جنگی مختلف و همچنین ساختمان‌های زیادی با توجه به تحقیقاتی که انجام داده‌است، بسازد.
نمای کلی بازی
در ایکاریم سه روش برای نمایش وجود دارد. با کمک ابزار هدایت کننده می‌توان به راحتی حالت‌های نمایش را تغییر داد. این سه نما به ترتیب عبارت اند از:نمایش جهان:
بر روی نقشه جهان یک بررسی مناسب از دنیای ایکاریم به دست می‌آید. می‌توان با کمک فلش‌های هدایت کننده در منوی سمت راست، نقشه را بررسی کرد. با کلیک برروی هر جزیره می‌توان تمام اطلاعات لازم را دربارهٔ آن دریافت کرد.
نمایش جزیره:
نقشه جزیره، تمام شهرها، معجزات، معدن و کارگاه چوب بری موجود در آنها را نشان می‌دهد.
نمایش شهر:
نقشه شهر شهرهای هم‌اتحادی، تصرف شده (توسط بازیکن یا هم اتحادی) و جاسوسی‌شده را نشان می‌دهد. از این‌جا می‌توان در شهر خودی ساختمان‌های جدید ساخت و آنها را تقویت کرد و منابع را مدیریت کرد.
قوانین بازی، ضوابط و شرایط
هنگامی که بازیکن در بازی ثبت‌نام می‌کند، با تیک زدن جعبه، ضوابط و شرایط را می‌پذیرد. هرزمان که بازیکن وارد بازی می‌شود، با وارد شدن به بازی، ضوابط و شرایط گیم‌فورج را می‌پذیرد. بازیکن باید زمانی را صرف خواندن ضوابط و شرایط و قوانین به منظور جلوگیری از توقیف شدن کند. بازیکنان تازه‌وارد زیادی به علت اینکه قوانین را نخوانده‌اند، توقیف می‌شوند.
منابع بازی
زمانی که بازیکن بازی را شروع می‌کند، مقدار معینی منابع به دست می‌آورد. منابع برای پیشرفت تمدن و فرهنگ الزامی هستند. در بازی ۵ منبع وجود دارد:
چوب: چوب یک منبع معیار بازی است. از چوب در همه چیز استفاده می‌شود: ساختمان‌ها، واحدهای نظامی، کشتی‌های جنگی و اهدا به منابع جزیره (غیر از معجزه).
سنگ: برای همه ساختمان‌ها جز دانشگاه و معبد استفاده می‌شود.
شیشه کریستالی: برای ساخت دانشگاه، معبد، تقویت واحدهای نظامی و کشتی‌های جنگی، ساخت زیردریایی، ساخت دکتر و جاسوس و ساخت قصر یا مقر فرمانداری مرحلهٔ ۵ و بالاتر استفاده می‌شود.
آب‌انگور: بعد از تحقیق پرورش آب‌انگور در آب‌میوه فروشی استفاده می‌شود. همچنین آب‌انگور در قصر یا مقر فرمانداری مرحلهٔ ۴ و بالاتر و همچنین در ساخت آشپز (در سربازخانه) استفاده می‌شود.
گوگرد: برای آموزش واحدهای نظامی و ساخت کشتی‌های جنگی جز سنگ انداز، شمشیرباز، دژکوب، دکتر، آشپز و زیردریایی و همچنین در ساخت قصر یا مقر فرمانداری مرحلهٔ ۳ و بالاتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تحقیق
انجام تحقیق‌ها در بازی ایکاریم به منظور پیشرفت و ساخت ساختمان‌ها و واحدهای نظامی جدید ضروریست. در ایکاریم موضوعات تحقیق به چهار گروه تقسیم می‌شوند
:
دریانوردی: انجام تحقیق‌های این گروه سبب ایجاد املاک و کشتی‌های جنگی جدید به منظور دفاع و حمله به بندرگاه‌های شهرهای بازیکنان دیگر می‌شود.
اقتصاد: انجام تحقیق‌های این گروه سبب رونق شهر و وضعیت اقتصادی بازیکن می‌شود.
علم و دانش: انجام تحقیقات این گروه سبب رشد علم و دانش در شهرها می شود.
نظامی: انجام تحقیق‌های این گروه سبب ساخته شدن درجات بالاتر واحدهای نظامی زمینی به منظور دفاع و حمله به شهرهای بازیکنان دیگر می‌شود.
بازیکن برای تکمیل یک موضوع تحقیق نیاز به امتیازات تحقیق دارد. امتیازات تحقیق با ساخت دانشگاه و استخدام دانشمندان به دست می‌آید. بازیکن در کتابخانه می‌تواند تمام موضوعات تحقیق و کاربردهای آنها را ببیند.
ساخت
جهان‌ها
ایکاریم در سرور ایران از سه جهان تشکیل شده‌است. بازیکنان می‌توانند در هر یک از جهان‌ها ثبت نام کنند. نام جهان‌های ایکاریم با حروف یونانی مشخص شده است و جهان‌ها به‌ترتیب ایجاد، نامگذاری شده‌اند. در حال حاضر، ایکاریم در سرور ایران سه جهان دارد.
نسخه رایانه
طراحی جدید ایکاریم به شما این امکان را می‌دهد که جهان ایکاریم را به صورت تمام‌صفحه تجربه کنید. این طراحی شامل تغییراتی در موارد زیر است:
قسمت طراحی بازی اکنون از کل ابعاد پنجرهٔ مرورگر برای نمایش تصویر استفاده می‌کند و اگر اندازه پنجره تغییر کند، مرورگر به‌صورت خودبه‌خود اندازه تصویر را تغییر خواهد داد.
نقشهٔ جهان، نقشهٔ جزیره و نقشهٔ شهر مجدداً طراحی شده‌اند و اکنون دارای وضوح تصویر بالاتری هستند. `منوی سمت راست` در صفحه بازی با اجزای جدیدی جایگزین شده‌است. قسمت‌های موقعیت یابی در نقشه جهان اکنون در قسمت پایین صفحه قرار گرفته‌اند و با کلیک بر روی علامت پیکان در وسط آن قابلیت ظاهر شدن یا بسته شدن را دارد. در قسمت نمایش جزیره می‌توان با استفاده از همین منوی جدید با وارد کردن مختصات‌ها به یک جزیره دیگر هدایت شد. در سمت راست نمایش شهر، می‌توان قسمت‌های "سربازان موجود در شهر"، "تجارت ممتاز"، "نیروهای شبیه سازی شده"، "لیست ساختمان سازی"، "ترخیص سربازها" و "جاسوسی" (در شهرهای دیگر توسط جاسوسان) را مشاهده کرد.
حداقل وضوح تصویر در بازی ایکاریم ۷۶۸×۱۰۲۴ پیکسل به عنوان طراحی قدیمی باقی می‌ماند. با این حال جزیره‌ها و شهرها اکنون بزرگتر شده‌اند، این بدان معنی است که گاهی ممکن است بعضی تصاویر دیده نشوند. با حرکت دادن ماوس هر بازیکن می‌تواند تصویر را جابه‌جا نماید تا قسمت‌های غیرقابل رویت را ببیند. اگر این روش برای بازیکن امکان پذیر نباشد، می‌تواند از قسمت کنترل موقعیت در پایین صفحه استفاده کند.
در صفحات بازی، ساختمان‌ها و قسمت‌های زیادی تغییر کرده‌اند تا با طرّاحی جدید هماهنگ شوند.
بعضی از تصاویر برای طرّاحی جدید بهینه شده‌اند و یا اندکی تغییر کرده‌اند. این تغییرات در "بندرگاه"، "موزه"، "محل‌تجارت"، "مشاور سیاسی" و "قسمت راهنما" صورت گرفته‌اند.
5:03 pm
حجت بن حسن (مهدی)
بنابر اعتقاد شیعیانِ دوازده‌امامی، حجت بن حسن فرزند حسن بن علی عسکری (امام یازدهم شیعیان) و دوازدهمین و آخرین امام و همان مهدی موعود است. همچون پیامبر اسلام نامش محمد و کنیه اش ابوالقاسم است. همچنین «امام زمان»، «صاحب الزمان»، «ولی عصر»، «قائم آل محمد» و «مهدی موعود» از القاب اوست.
پس از مرگ حسن عسکری (امام یازدهم شیعیان) در سال ۲۶۰ هجری و سن ۲۸ سالگی، از آنجا که حسن عسکری برخلاف سایر امامان شیعه —که در زمان حیاتشان جانشین بعدی را تعیین کرده بودند— بطور علنی جانشینی برای خود برجای نگذاشته بود، بحران فکری و اعتقادی بزرگی در میان پیروان امام شیعه بوجود آمد. در این دوران که به «سال‌های حیرت» موسوم است، شیعیان به فرقه‌های متعددی منشعب شدند. عده‌ای از شیعیان اعتقاد داشتند که از حسن عسکری فرزندی باقی نمانده است یا این فرزند در گذشته‌است؛ بسیاری از شیعیان امامت جعفر برادر حسن عسکری را پذیرفتند و گروه‌هایی نیز متوجه فرزندان و نوادگان امامان نهم و دهم شیعه شدند. اما اصحابی از حسن عسکری چنین گفتند که «وی پسری داشته که جانشینی مشروع برای امامت است». طبق گفتهٔ عثمان بن سعید، این پسر مخفی نگاه داشته شده بود، چرا که ترس آن می‌رفت که توسط دولت دستگیر شود و به قتل برسد. دیدگاه این گروه که در ابتدا دیدگاه اقلیت شیعه بود، به‌مرور به دیدگاه تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی‌اند.
از دیدگاه تاریخی، باور به دوازده امام و اینکه امام دوازدهم همان مهدی موعود است بطور تدریجی در میان شیعیان تکامل یافت. به نظر می‌رسد مدتی طول کشید تا این نظریه به صورتبندی نهایی خود برسد و پس از آن هم توجیه ها و تبیین های دینی گسترده‌ای در موردش ارائه شد. شیعیان با دو رویکرد حدیثی و کلامی به تبیین نظریهٔ غیبت برخاستند. کلینی (و. ۳۲۹ ه.ق. / ۹۴۱ م.) در احادیث باب غیبت کتاب اصول کافی —که در خلال دوره سفرا (موسوم به غیبت صغری) گرد آورد— به موضوع غیبت و علت آن پرداخت. به‌خصوص نعمانی در کتاب الغیبه به تبیین نظریه غیبت از طریق احادیث پرداخت و او برای نخستین بار اصطلاحات «غیبت صغری» و «غیبت کبری» را به کار برد. پس از وی ابن بابویه (و.۹۹۱-۹۹۲) در کتاب کمال الدین در خصوص گردآوری احادیث مربوط به امام دوازدهم و غیبت وی کوشید. از دیگر سو، متخصصان علم کلام از جمله شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۳ م.) و شاگردانش بخصوص سید مرتضی (۱۰۴۴-۱۰۴۵) به تدوین نظریات کلامی امامت جهت تبیین ضرورت وجود امام زنده در شرایط غیبت پرداختند.
در باور کنونی شیعه دوازده امامی، حجت بن حسن در نیمهٔ شعبان سال ۲۵۵ یا ۲۵۶ ه.ق. در سامرا به دنیا آمد؛ او در پنج سالگی و پس از مرگ پدرش به امامت رسید. پس از مرگ حسن عسکری، مهدی تنها از طریق چهار سفیر یا نائب با شیعیان تماس می‌گرفت. البته بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که از آغاز تعداد وکلا محدود به چهار تن نبوده و اصطلاح نیابتِ خاص در قرن‌های چهارم و پنجم هجری توسط علمای شیعه مانند شیخ طوسی و برای تبیین غیبت صغری ایجاد شده‌است. پس از یک دوره هفتاد ساله (موسوم به غیبت صغری) و با مرگ علی بن محمد سمری، چهارمین نائب امام دوازدهم شیعه، بار دیگر حیرت شیعیان را فراگرفت. آنها در نهایت در سده پنجم به تبیینی عقلی در کلام شیعه از غیبت امام دست یافتند. به باور شیعیان، پس از دوران سفرا، شیعیان با مهدی در ارتباط نیستند و این دوران را اصطلاحاً غیبت کبری می‌نامند. پس از پایان دورهٔ غیبت، وی با عنوان مهدی قیام خواهد کرد و او کسی خواهد بود که از طریق وی حق و عدالت بار دیگر به پیروزی خواهد رسید.
اعتقاد به امام غائب، برکات متعددی برای شیعیان تحت آزار و ستم داشت. از آنجا که امام غائب پتانسیل تهدید کمتری نسبت به یک امام حاضر داشت تنش ها با حاکمان سنی مذهب کاهش یافت. اعتقاد به ظهور امام غائب باعث شد که انتظار بتواند جایگزین چالش مستمر نظام سیاسی حاکم شود. امام غائب باعث عامل وحدت شیعیانی شد که پیش از آن، هر گروه، دور یکی از امامان حاضر گرد می آمدند و دچار انشقاق شده بودند. به علاوه اعتقاد به ظهور امام غایب (به عنوان مهدی)، شیعیان را در تحمل شرایط دشوار یاری نموده و به آنها امید آینده‌ای سرشار از دادگری داده است.
منبع‌شناسی
به نوشته جاسم حسین احادیث مربوط به غیبت مهدی قائم را بسیاری از گروه های شیعه گردآوری کرده اند. پیش از سال ۲۶۰ ه./۸۷۴ م. در آثار سه مذهب واقفیه، زیدیه جارودیه و امامیه موجود است. از واقفیه، انماطی ابراهیم بن صالح کوفی از اصحاب امام محمد باقر کتابی به نام «الغیبه» نوشت. علی بن حسین طائی طاطاری و حسن بن محمد بن سماعه هر یک کتابی به نام «کتاب الغیبه» نوشتند و امام موسی کاظم را به عنوان امام غائب معرفی کردند. از زیدیه ابوسعید عباد بن یعقوب رواجینی عصفری (و. ۲۵۰ ه./۸۶۴ م.) در کتابی به نام «ابوسعید عصفری» احادیثی در خصوص غیبت، ائمه دوازده گانه و ختم ائمه به دوازده می آورد بی آنکه نام آنها را برشمرد. از امامیه علی بن مهزیار اهوازی (وکیل امام نهم و دهم) (وفات حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ ق.)، دو کتاب به نام های «کتاب الملاحم» و «کتاب القائم» نوشت که هر دو درباره غیبت امام و قیام او با شمشیر مطالبی دارد. حسن بن محبوب سراد (م. ۲۲۴ ه./ ۸۳۸ م.) کتاب «المشیخه» را در موضوع غیبت می نویسد. فضل بن شاذان نیسابوری (۲۶۰ ه./ ۸۷۳ م.) کتاب «الغیبه» را نوشت که ظاهراً مطالب آن از کتاب «المشیخه» نقل شده است. وی که دو ماه پیش از امام یازدهم می میرد، امام دوازدهم را قائم می داند. به نوشته پوناوالا منابع پیش از دوران موسوم به غیبت کبری بسیار پراکنده و ناکافی‌اند و مشکلی که پژوهشگران در هنگام بررسی این منابع با آن مواجه می‌شوند، میزان تاریخی بودن این منابع است.
در خلال دوره سفارت موسوم به غیبت صغری (۲۶۰-۳۲۹ ه./۸۷۴-۹۴۱ م.) فقها و مبلغان بر اساس اطلاعات کتب پیشین و فعالیت های سازمان وکالت نوشته اند که در کتب تاریخی این دوره یافت نمی‌شود. ابراهیم بن اسحاق نهاوندی (م. ۲۸۶ ه./۸۹۹ م.) که مدعی نیابت امام دوازدهم بود کتابی در موضوع غیبت نوشت. عبدالله بن جعفر حمیری(م. بعد از ۲۹۳ ه./ ۹۰۵ م.) که خود کارگزار امامان دهم و یازدهم و نواب اول و دوم بود کتاب «الغیبه و الحیره» را نوشت. ابن بابویه (پدر شیخ صدوق) (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) کتاب «الامامه و التبصره من الحیره» و کلینی (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) بخش عمده ای از کتاب حجت اصول کافی را به غیبت اختصاص داد.
از سال (۳۲۹ ه./۹۴۱ م.) با پایان سفارت و آغاز دوره موسوم به غیبت کبری چندین اثر برای تبیین غیبت و علت طولانی شدن ان نگاشته شد. به گفته جاسم حسین پنج اثر در این زمان نگاشته شد که اساس عقاید بعدی امامیه درباره غیبت را تشکیل می دهد. نخستین کتاب الغیبه نعمانی توسط ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی (م.۳۶۰ ق.) با استفاده از آثار فوق‌الذکر بدون توجه به اعتقادات نویسندگان آن آثار تدوین شده است. دومین اثر کمال‌الدین و تمام‌النعمة است که توسط شیخ صدوق (۳۰۶ تا ۳۸۱ ه.ق./ ۹۲۳ تا ۹۹۱ م.) بر اساس اصول اربعمائه گردآوری شده است و با توجه به جایگاه پدرش، علی بن بابویه، اطلاعات معتبری از دوران وکلا و ارتباط مخفی آنها با امام غایب از طریق چهار سفیر ارائه می دهد. سومین مورد «الفصول العشرة فی الغیبة» توسط شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۲ م.) نوشته شد و اطلاعات تاریخی در مورد دوران غیبت و پانزده دیدگاه پدیدار شده در میان امامیه در دوران غیبت و از میان رفتن همه آنها جز اثنی عشریه بیان می کند. همچنین در کتاب الارشاد به سبک کلینی و نعمانی به نقل احادیث و توجیه طولانی شدن عمر امام غایب می پردازد. چهارمین اثر توسط سید مرتضی (۳۵۵ - ۴۳۶ ه.ق /۱۰۴۴-۱۰۴۵ م.) شاگرد شیخ مفید با عنوان «مسئلة وجیزة فی الغیبة» نوشت. این اثر و کتاب دیگری با نام «البرهان علی صحة طول عمر الامام الزمان» تألیف محمد بن علی کراجکی (م. ۴۴۹ ق./ ۱۰۵۷ م.) فاقد اطلاعات تاریخی هستند. پنجمین اثر الغیبة نوشته شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق. / ۱۰۶۷ م.) بر مبنای کتابی به نام «الاخبار الوکالة الاربعة» نوشته احمد بن نوح بصری اطلاعات تاریخی معتبری از فعالیت های مخفی سفرا ارائه می دهد و نیز به شیوه حدیثی و عقلی اثبات می کند امام دوازدهم همان مهدی قائم است که باید در غیبت به سر برد و سایر ادعاها در خصوص غیبت دیگر افراد نظیر علی بن ابیطالب، محمد بن حنفیه و موسی کاظم مردود است. این کتاب مأخذ اصلی نویسندگان بعدی شیعه امامی و بخصوص بحار الانوار محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق.) بوده است.
به نوشته جاسم حسین منابع غیرشیعه بر کتاب «المسترشد» اثر ابوالقاسم بلخی معتزلی (م. حدود ۳۰۱ ق./ ۹۱۳ م.) اتکا دارد که معتقد است حسن عسکری بی وارث از دنیا رفت و ظاهراً اطلاعات خود در خصوص دسته بندی شیعه پس از سال ۲۶۰ را از حسن بن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) گرفته است. این کتاب مبنای اطلاعات المغنی عبدالجبار معتزلی (م. ۴۱۵ ق. / ۱۰۲۴ م.) و ابوالحسن اشعری (م. ۳۲۴ ق./ ۹۳۵ م.) قرار گرفت و کتاب اشعری مرجع سایر کتاب های اهل سنت نظیر ابن حزم (م. ۴۵۶ ق. / ۱۰۳۷ م.) و شهرستانی (م. ۵۴۸ ق. / ۱۱۵۳ م.) درباره دسته بندی های شیعه بوده است.
بیان موضوع در منابع تاریخ عمومی مسلمانان متفاوت است. محمد بن جریر طبری (۲۲۴ - ۳۱۰ ق./ ۹۲۲ م.) که معاصر دوران غیبت بود در تاریخ طبری اشاره ای به موضوع امام دوازدهم و فعالیت های شیعیان امامی نمی‌کند در حالی که به فعالیت های سایر گروه های شیعه نظیر اسماعیلیه می پردازد و حتی کاربرد حدیث مهدی قائم توسط این گروه ها در کسب قدرت را پی می گیرد. جاسم حسین علت ذکر نشدن فعالیت های امامیه در این کتاب را مخفیانه بودن آن می داند. مسعودی (حدود ۲۸۳ – ۳۴۶ ق. / ۸۹۶ - ۹۵۷ م.) در مروج‌الذهب، التنبیه و الاشراف و نیز اثبات و الوصیه که به وی منسوب است به فشارها و سخت گیری های عباسیان علیه امامان شیعه که منجر به وقوع غیبت شد می پردازد. ابن اثیر (۵۵۵ - ۶۳۰ه ق / ۱۲۳۲ م.) در الکامل فی التاریخ به اختلافات میان وکلای امام در دوران غیبت و تأثیر غلو در بروز آن می پردازد. به عقیده جاسم حسین ممکن است وی اطلاعات خود را از کتاب «تاریخ الامامیه» اثر یحیی بن ابی طی (م ۶۳۰ ق. / م.۱۲۳۲) گرفته باشد.
به نوشته ساشادینا بسیار مشکل‌است که مرزی میان مطالب تاریخی از یک طرف با تذکره‌نویسی و مطالب اعتقادی شیعه از طرف دیگر در کتاب‌های نویسندگان شیعه تعیین کرد. زیرا زندگی‌نامهٔ امامان در کتاب‌های نویسندگان شیعه، آکنده از داستان‌هایی به سبک تذکره‌هایی‌است که عارفان برای مرشدان و قدیسان خود می‌نویسند. برای مطالعه دربارهٔ امام دوازده شیعیان باید به منابعی اتکا کرد که نه می‌توان آنها را کاملاً تاریخی و نه می‌توان کاملاً زندگی‌نامه‌های مذهبی و تذکره‌ای دانست. به هر حال این منابع بیشترین کمک را به پژوهشگران در راه درک دوره‌ای می‌کند که ایدهٔ منجی آخرالزمان را به عقیدهٔ غالب در مذهب شیعه تبدیل کرده‌است.
پیشینه اعتقاد شیعه به مهدی و قائم
چنانکه جاسم حسین توضیح می دهد مفهوم «مهدی» به عنوان شخص هدایت شده از زمان پیامبر استعمال می شد. هم اهل سنت آن را برای خلفای راشدین به کار بردند و هم شیعه آن را برای امامان استفاده کرد. برای مثال در قیام حسین بن علی شیعیان کوفه از وی به عنوان مهدی دعوت کردند و هم سلیمان بن صرد پس از کشته شدنش با این عنوان از او تجلیل کرد. اما کاربرد آن در مفهوم منجی از زمان قیام مختار و توسط مختار ثقفی برای محمد حنفیه پدیدار شد.
به‌گفته سعید امیرارجمند و ویلفرد مادلونگ، اولین اشارات به وجود «باور به مهدی»، غیبت و منجی در نزد مسلمانان به زمان فرقهٔ شیعهٔ کیسانیه بازمی‌گردد؛ فرقه‌ای که پس از سرکوب قیام مختار شکل گرفت. آنان محمد حنفیه، فرزند علی و امام اول شیعیان را مهدی می‌دانستند و پس از فوت او چنین اعلام کردند که او نمرده‌است و در کوه رضوا در مدینه در غیبت بسر می‌برد و روزی به عنوان مهدی و قائم بازخواهد گشت. به نوشته مادلونگ شیعیان بارها به افراد متعددی از خاندان پیامبر اسلام به عنوان مهدی روی آوردند. اما این افراد نتوانستند انتظارات شیعیان را برآورده سازند. افرادی مانند محمد حنفیه، ابوهاشم فرزند محمد حنفیه، محمد بن معاویه از خاندان جعفر ابوطالب، محمد ابن عبدلله نفس زکیه، جعفر صادق و موسی کاظم هر کدام در برهه‌ای، مهدی موعود شیعیان شناخته می‌شدند. علاوه بر کیسانیه، زیدیه از عنوان مهدی با مفهوم منجی انتهای تاریخ برای رهبرانشان که قیام مسلحانه کردند مکرراً استفاده نمودند. همچنین گروه های منشعب از امامیه نظیر ناووسیه و واقفیه این لقب را با همین مفهوم برای امامان ششم و هفتم پس از درگذشتشان به کار بردند.
به گفته عبدالعزیز ساچادینا هم محمد باقر و هم جعفر صادق در موارد مختلف توسط پیروانشان مورد اطمینان قرار گرفتند که اگر در مقابل حکومت فعلی قیام کنند از آنها پشتیبانی خواهند نمود. ولی این امامان در پاسخ شیعیانشان را به آرامش فرا می‌خوانند و می‌گفتند گرچه همه امامان قائم هستند و قابلیت سرنگون کردن حکومت‌های جور را دارند ولی قائم موعود پس از غیبت به فرمان خدا ظهور خواهد کرد تا بی عدالتی را از میان ببرد. در خصوص کاربرد مهدی به عنوان منجی توسط امامیه اختلاف نظر وجود دارد. به نوشته مدرسی امامیه از زمان علی و کیسانیه با ایده قائم آشنا بودند. تا زمان دوران موسوم به غیبت صغری، مفهوم مهدی یک ایده متعلق به غیر امامیه بود. شیعیان در دوران غیبت به تدریج ایده مهدی متعلق به غیر امامیه و قائم متعلق به امامیه را در هم ادغام کردند. هرچند در کتاب‌های برجا مانده تا دهه‌های آخر قرن سوم هجری/نهم میلادی امام دوازدهم شیعه همان قائم دانسته می‌شد. اما از شروع قرن بعدی، کتاب‌های شیعه امام دوازدهم شیعه را مهدی می‌نامیدند. ساشادینا نیز می گوید مهدویت امام دوازدهم بسط نظریه امامت امام غائب بود که آن را با عقیده ظهور مهدی و ایجاد عدالت ترکیب نمود در حالی که پیش از آن امام دوازدهم مهدی موعود تلقی نمی شد. در مقابل جاسم حسین می نویسد نه تنها مهدی به معنای منجی نزد امامیه از زمان ائمه به کار می رفته، بلکه امامان پیشین معتقد بودند هر یک از آنان اگر شرایط ایجاب کند می تواند مهدی قائم باشد.وی می گوید از نخستین سال ها مسلمانان باور داشتند که پیامبر نوید آمدن مردی از نسل حسین بن علی را داده که در آینده با شمشیر قیام می کند تا بدعت ها را از اسلام بزداید. اما رقابت سیاسی میان مسلمانان سبب شد برخی گروها اقدام به بهره برداری و تحریف احادیث نبوی نمایند تا از آنها در نبرد سیاسی استفاده برند.
به گفته ارجمند بیشتر این کیسانی‌ها ایرانیان نومسلمان بودند و احتمالاً این ایرانیان با باورهای زردشتی در مورد منجی آشنا بودند؛ با قهرمانانی مانند گرشاسب که پس از بیداری از یک خواب طولانی، اهریمنان را از زمین برمی‌چینند. به نوشتهٔ محمدعلی امیرمعزی و تیموتی فرنیش،بسیاری از اعتقادات مسلمانان در مورد منجی، ظهور منجی، غیبت و مؤلفه‌های آن، مدیون ادیان پیشین مانند مانویت، دین زردشت، یهودیت و مسیحیت است.
اما به نوشته جاسم حسین منشأ دیدگاه مهدی به عنوان منجی در احادیث پیامبر بوده است که توسط بیست و شش نفر از صحابه و در کتاب های حدیث اهل سنت، زیدیه و امامیه نقل شده است. وی ضعیف بودن احادیث را رد می کند و می گوید این احادیث در زمان امویان نیز رواج داشته و در کتاب سلیم بن قیس منسوب به سلیم بن قیس هلالی (م. حدود 80-90 ق./ 699- 708 م.) هم آورده شده است. از سوی دیگر مورخان و متکلمان شیعه نظیر سید مرتضی عسکری و محمدحسین طباطبایی با تأکید بر اشتراک ادیان مختلف در خصوص کلیت موضوع نوید به آمدن مهدی و برپایی دین و برقراری عدل در زمین، این موضوع را از مشترکات ادیان الهی و ناشی از منشأ فطری ادیان می دانند. این گروه نخستین اشاره به مهدی را در احادیث پیامبر اسلام که از طرق شیعه و سنی روایت شده ذکر می کنند برمی شمارند و وجود وی را از ضروریات تحقق وعده های اسلام و قرآن در برپایی عدل و قسط در زمین می دانند.
شرایط محیطی امامیه در سده های سوم و چهارم
شرایط محیطی در دوران آخرین امامان شیعه
از زمان حکومت متوکل عباسی (۲۳۲- ۲۴۷ ه. ق. / ۸۴۷ - ۸۶۱ م.) سیاست مدارای مأمون (۱۹۸- ۲۱۸ ه. ق. / ۸۱۳ - ۸۳۳ م.) و خلفای پس از وی با شیعیان یکباره به کنار گذشته شد. در دوران متوکل به دستور او حرم حسین بن علی تخریب شد و امام دهم شیعه، هادی، از مدینه به سامرا فراخوانده شد تا تحت نظارت خلیفه باشد. متوکل از هیچ وسیله ممکن در آزار رساندن و بی احترامی به وی دریغ نمی‌کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که فشار شدیدی بر امامان در سامرا می‌آمد و شیعیان در عراق و حجاز در شرایط اسف باری زندگی می‌کردند. منتصر، پسر و جانشین متوکل این سیاست‌ها را برداشت و در نتیجه امام هادی آزادی بیشتری پیدا کرد. سیاست‌های متوکل در زمان مستعین (۸۶۲ - ۸۶۶ م.) هم ادامه یافت. احتمالاً در این زمان بود که امام دهم شیعه عثمان بن سعید را به نمایندگی خود در عراق برگزید (که البته این نمایندگی در زمان امام یازدهم حسن عسکری نیز تایید شد).در دوران آخرین امامان شیعه، شبکه‌ای از وکلا شکل گرفته بود؛ البته این شبکه بیشتر از آنکه به مانند سایر شبکه‌های علوی آن زمان (اسماعیلیه، زیدیه، نوادگان حسن بن علی) به قصد برپایی قیام تشکیل شده باشد، کار گردآوری وجوهات دینی مانند خمس و زکات را انجام می‌داد. شرایط سیاسی و مذهبی سال‌های آخر امامت حسن عسکری و نخستین دهه‌های پس از مرگ او —همزمان با خلافت معتمد عباسی (۲۵۶ -۲۷۹ ه. ق. /۸۷۶-۸۹۲ م.)— بسیار پرچالش بود. این دوران به جهت سیاسی، مصادف بود با عصر ضعف خلافت عباسیان؛ بدین صورت آنان از اعمال مؤثر حاکمیت خود جز در بخش محدودی از سرزمین عراق ناتوان بودند. در این دوره، افراد مختلف در جای‌جای قلمرو عباسیان قیام کرده‌بودند و سرزمین مسلمانان دچار تجزیه سیاسی شده‌بود. معتمد عباسی، حسن عسکری را —که رقیبی بالقوه برای خلافت به شمار می‌رفت— در سامرا تحت نظارت و مراقبت قرار داده و او را حتی از ملاقات با پیروانش نیز بازداشته بود.
شرایط محیطی در سال‌های آغازین غیبت کبری
سال‌های آغازین موسوم به غیبت کبری، همزمان با دورانی بود که به «قرن شیعه» معروف است. در سال ۳۳۴ ه. ق. /۹۴۵ م. بنی‌عباس تحت سلطهٔ حکومت شیعهٔ آل‌بویه درآمد؛ آل بویه با اینکه احتمالاً در آغاز زیدی بودند، هنگامی که به حکومت رسیدند به شیعهٔ دوازده امامی گرایش یافتند؛ آل‌بویه چون از نسل پیامبر مسلمانان نبودند باید امامی زیدی از نسل پیامبر را برای اطاعت کامل از او به امامت می‌رساندند. بنابراین احتمالاً به همین دلیل بود آنان پس از رسیدن به حکومت، به شیعه دوازده امامی متمایل شدند و ایدهٔ یک امام غائب از نظر سیاسی برای بوییان مطلوبتر بود.همزمان با آل‌بویه، حکمرانان شیعه فاطمی در مصر و شمال آفریقا، خاندان بنی حمدان در شمال عراق و سوریه و ادریسیان بر بخش‌هایی از شمال آفریقا حکمرانی می‌کردند.
شیعه در این زمان به دلیل نفوذ سلسله‌های فاطمیان و آل‌بویه در قلب سرزمین‌های اسلامی، مستحکمترین بنیادهای دینی و فکری خود را بنیان نهاد. در این دوره بود که آثار بنیادین اعتقادی شیعه برای نسل‌های بعدی فراهم‌شد. آل‌بویه علوم شیعی را ترویج نمودند و علمای دینی را از مکاتب گوناگون حمایت کردند و زمینه ورود علوم کلامیِ معتزلی به شیعه را فراهم ساختند.
رویکرد تاریخی: از دوران حیرت تا تبیین نهایی اعتقادات تشیع دوازده امامی
در این بخش در خصوص دیدگاه های مختلف درباره سیر تاریخی اعتقاد به حجت بن حسن به عنوان امام دوازدهم، مهدی و غیبت وی در جامعه شیعه توضیح داده می شود.
فرقه های امامیه در دوران حیرت
با درگذشت حسن عسکری(و. ۲۶۰ ه.ق. /۸۷۴ م.)، امام یازدهم شیعه، سردرگمی بزرگی برای نیم قرن در بین شیعیان پدید آمد که نویسندگان شیعه از آن تحت عنوان «دوران حیرت» نام می‌برند. در این دوران، انشقاق در بین شیعیان شدت یافت و جنبش‌های رقیب مانند اسماعیلیه نیز استفادهٔ کافی از این موقعیت نمودند. تبلیغات در این دوران به حدی بود که بسیاری از شیعیان و بسیاری از بزرگان شیعهٔ امامی، مذهب خود را ترک نمودند. شیعه امامی به فرق متعدد منشعب شد. مسعودی (و. ۳۴۶ ه.ق. /۹۵۷ م.) در کتاب مروج‌الذهب تعداد این فرقه‌ها را بیست فرقه شمرده‌است و حسن ابن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) در کتاب فرق الشیعه، از چهارده فرقه با ذکر جزئیات اعتقادی آنها نام می‌برد.
در یک دسته بندی کلی گروهی از شیعیان چنین می‌پنداشتند که حسن عسکری اصلاً فرزندی نداشته‌است و گروهی دیگر می‌گفتند حسن عسکری امام بدون فرزندی است که نمرده‌است و حسن عسکری همان مهدی غایب است.گروهی نیز معتقد بودند که حسن عسکری فرزندی ندارد و آنها روی به سوی برادر حسن عسکری، جعفر گردانیدند.گروه دیگری عنوان می‌کردند که فرزند حسن عسکری پیش از مرگ پدرش درگذشته‌است.یک گروه هم اعتقاد داشتند که فرزند حسن عسکری همان مهدی است که پدرش او را از ترس خلیفه زمان مخفی نگاه داشته و تنها توسط شمار کمی از یاران مورد اعتمادش دیده شده‌است.به گفتهٔ امیرمعزی، تنها بخشی از شیعیان که در آن زمان در اقلیت کوچکی بودند چنین دیدگاهی داشتند اما به گفته جاسم حسین اکثریت شیعیانی که امامت حسن عسکری را پذیرفته بودند تابع این دیدگاه بودند. مذهب این گروه به‌مرور به مذهب تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی می‌باشند.
این فرقه‌ها را به پنج دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ به جز آخرین دسته، سایر فرقه‌های منشعب شده تا صد سال پس از فوت حسن عسکری از میان رفتند:
واقفیه بر حسن عسکری: کسانی که مرگ حسن عسکری را باور نداشته و او را به عنوان «مهدی آل محمد» زنده می‌پنداشتند و به نام «واقفیه»، یعنی کسانی که بر امامت حسن عسکری توقف کرده‌اند، شناخته می‌شدند.
جعفریه: کسانی که پس از مرگ حسن عسکری، به برادر او جعفر بن علی الهادی ( ۲۲۶ تا ۲۷۱ ق.) گرویده و به دلیل آنکه فرزند حسن عسکری را ندیده بودند، به امامت جعفر گردن نهادند که دسته ای از آنان وی را جانشین امام دهم شیعه (هادی) و دسته ای دیگر او را به عنوان امام دوازدهم می شناختند. به این گروه «جعفریه» می‌گفتند.
محمدیه: عده ای که پس از انکار امامت حسن عسکری، به امامت اولین فرزند هادی محمد (حدود ۲۲۸ تا ۲۵۲ ق.) که در زمان حیات پدرش درگذشته بود، گرویدند. به اینان «محمدیه» گفتند.
ختم امامت: شمار دیگری بر این باور بودند که همان‌گونه که پس از محمد (پیامبر مسلمانان) دیگر پیامبری نخواهد آمد، پس از مرگ حسن عسکری نیز امامی وجود نخواهد داشت.
قطعیه: این گروه که خود چندین شاخه بودند، به امامت فرزندی که خود برای حسن عسکری قائل بودند اعتقاد داشتند. این جریانی همان جریانی بود که به تدریج به شیعه دوازده امامی فعلی تبدیل گشت.
دوره‌ای که باعث ایجاد این ابهام شد، در دوران خلافت معتمد عباسی (خلافت: ۲۵۶ تا ۲۷۹ ق. / ۸۷۰ تا ۸۹۲ م) شروع شد و تا زمان خلیفه عباسی مقتدر (خلافت: ۲۹۵ تا ۳۲۰ ق. / ۹۰۸ تا ۹۳۲ م) ادامه یافت.
بنابر اعتقاد شیعیانِ دوازده‌امامی، حجت بن حسن فرزند حسن بن علی عسکری (امام یازدهم شیعیان) و دوازدهمین و آخرین امام و همان مهدی موعود است. همچون پیامبر اسلام نامش محمد و کنیه اش ابوالقاسم است. همچنین «امام زمان»، «صاحب الزمان»، «ولی عصر»، «قائم آل محمد» و «مهدی موعود» از القاب اوست.
پس از مرگ حسن عسکری (امام یازدهم شیعیان) در سال ۲۶۰ هجری و سن ۲۸ سالگی، از آنجا که حسن عسکری برخلاف سایر امامان شیعه —که در زمان حیاتشان جانشین بعدی را تعیین کرده بودند— بطور علنی جانشینی برای خود برجای نگذاشته بود، بحران فکری و اعتقادی بزرگی در میان پیروان امام شیعه بوجود آمد. در این دوران که به «سال‌های حیرت» موسوم است، شیعیان به فرقه‌های متعددی منشعب شدند. عده‌ای از شیعیان اعتقاد داشتند که از حسن عسکری فرزندی باقی نمانده است یا این فرزند در گذشته‌است؛ بسیاری از شیعیان امامت جعفر برادر حسن عسکری را پذیرفتند و گروه‌هایی نیز متوجه فرزندان و نوادگان امامان نهم و دهم شیعه شدند. اما اصحابی از حسن عسکری چنین گفتند که «وی پسری داشته که جانشینی مشروع برای امامت است». طبق گفتهٔ عثمان بن سعید، این پسر مخفی نگاه داشته شده بود، چرا که ترس آن می‌رفت که توسط دولت دستگیر شود و به قتل برسد. دیدگاه این گروه که در ابتدا دیدگاه اقلیت شیعه بود، به‌مرور به دیدگاه تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی‌اند.
از دیدگاه تاریخی، باور به دوازده امام و اینکه امام دوازدهم همان مهدی موعود است بطور تدریجی در میان شیعیان تکامل یافت. به نظر می‌رسد مدتی طول کشید تا این نظریه به صورتبندی نهایی خود برسد و پس از آن هم توجیه ها و تبیین های دینی گسترده‌ای در موردش ارائه شد. شیعیان با دو رویکرد حدیثی و کلامی به تبیین نظریهٔ غیبت برخاستند. کلینی (و. ۳۲۹ ه.ق. / ۹۴۱ م.) در احادیث باب غیبت کتاب اصول کافی —که در خلال دوره سفرا (موسوم به غیبت صغری) گرد آورد— به موضوع غیبت و علت آن پرداخت. به‌خصوص نعمانی در کتاب الغیبه به تبیین نظریه غیبت از طریق احادیث پرداخت و او برای نخستین بار اصطلاحات «غیبت صغری» و «غیبت کبری» را به کار برد. پس از وی ابن بابویه (و.۹۹۱-۹۹۲) در کتاب کمال الدین در خصوص گردآوری احادیث مربوط به امام دوازدهم و غیبت وی کوشید. از دیگر سو، متخصصان علم کلام از جمله شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۳ م.) و شاگردانش بخصوص سید مرتضی (۱۰۴۴-۱۰۴۵) به تدوین نظریات کلامی امامت جهت تبیین ضرورت وجود امام زنده در شرایط غیبت پرداختند.
در باور کنونی شیعه دوازده امامی، حجت بن حسن در نیمهٔ شعبان سال ۲۵۵ یا ۲۵۶ ه.ق. در سامرا به دنیا آمد؛ او در پنج سالگی و پس از مرگ پدرش به امامت رسید. پس از مرگ حسن عسکری، مهدی تنها از طریق چهار سفیر یا نائب با شیعیان تماس می‌گرفت. البته بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که از آغاز تعداد وکلا محدود به چهار تن نبوده و اصطلاح نیابتِ خاص در قرن‌های چهارم و پنجم هجری توسط علمای شیعه مانند شیخ طوسی و برای تبیین غیبت صغری ایجاد شده‌است. پس از یک دوره هفتاد ساله (موسوم به غیبت صغری) و با مرگ علی بن محمد سمری، چهارمین نائب امام دوازدهم شیعه، بار دیگر حیرت شیعیان را فراگرفت. آنها در نهایت در سده پنجم به تبیینی عقلی در کلام شیعه از غیبت امام دست یافتند. به باور شیعیان، پس از دوران سفرا، شیعیان با مهدی در ارتباط نیستند و این دوران را اصطلاحاً غیبت کبری می‌نامند. پس از پایان دورهٔ غیبت، وی با عنوان مهدی قیام خواهد کرد و او کسی خواهد بود که از طریق وی حق و عدالت بار دیگر به پیروزی خواهد رسید.
اعتقاد به امام غائب، برکات متعددی برای شیعیان تحت آزار و ستم داشت. از آنجا که امام غائب پتانسیل تهدید کمتری نسبت به یک امام حاضر داشت تنش ها با حاکمان سنی مذهب کاهش یافت. اعتقاد به ظهور امام غائب باعث شد که انتظار بتواند جایگزین چالش مستمر نظام سیاسی حاکم شود. امام غائب باعث عامل وحدت شیعیانی شد که پیش از آن، هر گروه، دور یکی از امامان حاضر گرد می آمدند و دچار انشقاق شده بودند. به علاوه اعتقاد به ظهور امام غایب (به عنوان مهدی)، شیعیان را در تحمل شرایط دشوار یاری نموده و به آنها امید آینده‌ای سرشار از دادگری داده است.
منبع‌شناسی
به نوشته جاسم حسین احادیث مربوط به غیبت مهدی قائم را بسیاری از گروه های شیعه گردآوری کرده اند. پیش از سال ۲۶۰ ه./۸۷۴ م. در آثار سه مذهب واقفیه، زیدیه جارودیه و امامیه موجود است. از واقفیه، انماطی ابراهیم بن صالح کوفی از اصحاب امام محمد باقر کتابی به نام «الغیبه» نوشت. علی بن حسین طائی طاطاری و حسن بن محمد بن سماعه هر یک کتابی به نام «کتاب الغیبه» نوشتند و امام موسی کاظم را به عنوان امام غائب معرفی کردند. از زیدیه ابوسعید عباد بن یعقوب رواجینی عصفری (و. ۲۵۰ ه./۸۶۴ م.) در کتابی به نام «ابوسعید عصفری» احادیثی در خصوص غیبت، ائمه دوازده گانه و ختم ائمه به دوازده می آورد بی آنکه نام آنها را برشمرد. از امامیه علی بن مهزیار اهوازی (وکیل امام نهم و دهم) (وفات حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ ق.)، دو کتاب به نام های «کتاب الملاحم» و «کتاب القائم» نوشت که هر دو درباره غیبت امام و قیام او با شمشیر مطالبی دارد. حسن بن محبوب سراد (م. ۲۲۴ ه./ ۸۳۸ م.) کتاب «المشیخه» را در موضوع غیبت می نویسد. فضل بن شاذان نیسابوری (۲۶۰ ه./ ۸۷۳ م.) کتاب «الغیبه» را نوشت که ظاهراً مطالب آن از کتاب «المشیخه» نقل شده است. وی که دو ماه پیش از امام یازدهم می میرد، امام دوازدهم را قائم می داند. به نوشته پوناوالا منابع پیش از دوران موسوم به غیبت کبری بسیار پراکنده و ناکافی‌اند و مشکلی که پژوهشگران در هنگام بررسی این منابع با آن مواجه می‌شوند، میزان تاریخی بودن این منابع است.
در خلال دوره سفارت موسوم به غیبت صغری (۲۶۰-۳۲۹ ه./۸۷۴-۹۴۱ م.) فقها و مبلغان بر اساس اطلاعات کتب پیشین و فعالیت های سازمان وکالت نوشته اند که در کتب تاریخی این دوره یافت نمی‌شود. ابراهیم بن اسحاق نهاوندی (م. ۲۸۶ ه./۸۹۹ م.) که مدعی نیابت امام دوازدهم بود کتابی در موضوع غیبت نوشت. عبدالله بن جعفر حمیری(م. بعد از ۲۹۳ ه./ ۹۰۵ م.) که خود کارگزار امامان دهم و یازدهم و نواب اول و دوم بود کتاب «الغیبه و الحیره» را نوشت. ابن بابویه (پدر شیخ صدوق) (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) کتاب «الامامه و التبصره من الحیره» و کلینی (م. ۳۲۹ ه. / ۹۴۰ م.) بخش عمده ای از کتاب حجت اصول کافی را به غیبت اختصاص داد.
از سال (۳۲۹ ه./۹۴۱ م.) با پایان سفارت و آغاز دوره موسوم به غیبت کبری چندین اثر برای تبیین غیبت و علت طولانی شدن ان نگاشته شد. به گفته جاسم حسین پنج اثر در این زمان نگاشته شد که اساس عقاید بعدی امامیه درباره غیبت را تشکیل می دهد. نخستین کتاب الغیبه نعمانی توسط ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی (م.۳۶۰ ق.) با استفاده از آثار فوق‌الذکر بدون توجه به اعتقادات نویسندگان آن آثار تدوین شده است. دومین اثر کمال‌الدین و تمام‌النعمة است که توسط شیخ صدوق (۳۰۶ تا ۳۸۱ ه.ق./ ۹۲۳ تا ۹۹۱ م.) بر اساس اصول اربعمائه گردآوری شده است و با توجه به جایگاه پدرش، علی بن بابویه، اطلاعات معتبری از دوران وکلا و ارتباط مخفی آنها با امام غایب از طریق چهار سفیر ارائه می دهد. سومین مورد «الفصول العشرة فی الغیبة» توسط شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه.ق. / ۱۰۲۲ م.) نوشته شد و اطلاعات تاریخی در مورد دوران غیبت و پانزده دیدگاه پدیدار شده در میان امامیه در دوران غیبت و از میان رفتن همه آنها جز اثنی عشریه بیان می کند. همچنین در کتاب الارشاد به سبک کلینی و نعمانی به نقل احادیث و توجیه طولانی شدن عمر امام غایب می پردازد. چهارمین اثر توسط سید مرتضی (۳۵۵ - ۴۳۶ ه.ق /۱۰۴۴-۱۰۴۵ م.) شاگرد شیخ مفید با عنوان «مسئلة وجیزة فی الغیبة» نوشت. این اثر و کتاب دیگری با نام «البرهان علی صحة طول عمر الامام الزمان» تألیف محمد بن علی کراجکی (م. ۴۴۹ ق./ ۱۰۵۷ م.) فاقد اطلاعات تاریخی هستند. پنجمین اثر الغیبة نوشته شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق. / ۱۰۶۷ م.) بر مبنای کتابی به نام «الاخبار الوکالة الاربعة» نوشته احمد بن نوح بصری اطلاعات تاریخی معتبری از فعالیت های مخفی سفرا ارائه می دهد و نیز به شیوه حدیثی و عقلی اثبات می کند امام دوازدهم همان مهدی قائم است که باید در غیبت به سر برد و سایر ادعاها در خصوص غیبت دیگر افراد نظیر علی بن ابیطالب، محمد بن حنفیه و موسی کاظم مردود است. این کتاب مأخذ اصلی نویسندگان بعدی شیعه امامی و بخصوص بحار الانوار محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ ق.) بوده است.
به نوشته جاسم حسین منابع غیرشیعه بر کتاب «المسترشد» اثر ابوالقاسم بلخی معتزلی (م. حدود ۳۰۱ ق./ ۹۱۳ م.) اتکا دارد که معتقد است حسن عسکری بی وارث از دنیا رفت و ظاهراً اطلاعات خود در خصوص دسته بندی شیعه پس از سال ۲۶۰ را از حسن بن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) گرفته است. این کتاب مبنای اطلاعات المغنی عبدالجبار معتزلی (م. ۴۱۵ ق. / ۱۰۲۴ م.) و ابوالحسن اشعری (م. ۳۲۴ ق./ ۹۳۵ م.) قرار گرفت و کتاب اشعری مرجع سایر کتاب های اهل سنت نظیر ابن حزم (م. ۴۵۶ ق. / ۱۰۳۷ م.) و شهرستانی (م. ۵۴۸ ق. / ۱۱۵۳ م.) درباره دسته بندی های شیعه بوده است.
بیان موضوع در منابع تاریخ عمومی مسلمانان متفاوت است. محمد بن جریر طبری (۲۲۴ - ۳۱۰ ق./ ۹۲۲ م.) که معاصر دوران غیبت بود در تاریخ طبری اشاره ای به موضوع امام دوازدهم و فعالیت های شیعیان امامی نمی‌کند در حالی که به فعالیت های سایر گروه های شیعه نظیر اسماعیلیه می پردازد و حتی کاربرد حدیث مهدی قائم توسط این گروه ها در کسب قدرت را پی می گیرد. جاسم حسین علت ذکر نشدن فعالیت های امامیه در این کتاب را مخفیانه بودن آن می داند. مسعودی (حدود ۲۸۳ – ۳۴۶ ق. / ۸۹۶ - ۹۵۷ م.) در مروج‌الذهب، التنبیه و الاشراف و نیز اثبات و الوصیه که به وی منسوب است به فشارها و سخت گیری های عباسیان علیه امامان شیعه که منجر به وقوع غیبت شد می پردازد. ابن اثیر (۵۵۵ - ۶۳۰ه ق / ۱۲۳۲ م.) در الکامل فی التاریخ به اختلافات میان وکلای امام در دوران غیبت و تأثیر غلو در بروز آن می پردازد. به عقیده جاسم حسین ممکن است وی اطلاعات خود را از کتاب «تاریخ الامامیه» اثر یحیی بن ابی طی (م ۶۳۰ ق. / م.۱۲۳۲) گرفته باشد.
به نوشته ساشادینا بسیار مشکل‌است که مرزی میان مطالب تاریخی از یک طرف با تذکره‌نویسی و مطالب اعتقادی شیعه از طرف دیگر در کتاب‌های نویسندگان شیعه تعیین کرد. زیرا زندگی‌نامهٔ امامان در کتاب‌های نویسندگان شیعه، آکنده از داستان‌هایی به سبک تذکره‌هایی‌است که عارفان برای مرشدان و قدیسان خود می‌نویسند. برای مطالعه دربارهٔ امام دوازده شیعیان باید به منابعی اتکا کرد که نه می‌توان آنها را کاملاً تاریخی و نه می‌توان کاملاً زندگی‌نامه‌های مذهبی و تذکره‌ای دانست. به هر حال این منابع بیشترین کمک را به پژوهشگران در راه درک دوره‌ای می‌کند که ایدهٔ منجی آخرالزمان را به عقیدهٔ غالب در مذهب شیعه تبدیل کرده‌است.
پیشینه اعتقاد شیعه به مهدی و قائم
چنانکه جاسم حسین توضیح می دهد مفهوم «مهدی» به عنوان شخص هدایت شده از زمان پیامبر استعمال می شد. هم اهل سنت آن را برای خلفای راشدین به کار بردند و هم شیعه آن را برای امامان استفاده کرد. برای مثال در قیام حسین بن علی شیعیان کوفه از وی به عنوان مهدی دعوت کردند و هم سلیمان بن صرد پس از کشته شدنش با این عنوان از او تجلیل کرد. اما کاربرد آن در مفهوم منجی از زمان قیام مختار و توسط مختار ثقفی برای محمد حنفیه پدیدار شد.
به‌گفته سعید امیرارجمند و ویلفرد مادلونگ، اولین اشارات به وجود «باور به مهدی»، غیبت و منجی در نزد مسلمانان به زمان فرقهٔ شیعهٔ کیسانیه بازمی‌گردد؛ فرقه‌ای که پس از سرکوب قیام مختار شکل گرفت. آنان محمد حنفیه، فرزند علی و امام اول شیعیان را مهدی می‌دانستند و پس از فوت او چنین اعلام کردند که او نمرده‌است و در کوه رضوا در مدینه در غیبت بسر می‌برد و روزی به عنوان مهدی و قائم بازخواهد گشت. به نوشته مادلونگ شیعیان بارها به افراد متعددی از خاندان پیامبر اسلام به عنوان مهدی روی آوردند. اما این افراد نتوانستند انتظارات شیعیان را برآورده سازند. افرادی مانند محمد حنفیه، ابوهاشم فرزند محمد حنفیه، محمد بن معاویه از خاندان جعفر ابوطالب، محمد ابن عبدلله نفس زکیه، جعفر صادق و موسی کاظم هر کدام در برهه‌ای، مهدی موعود شیعیان شناخته می‌شدند. علاوه بر کیسانیه، زیدیه از عنوان مهدی با مفهوم منجی انتهای تاریخ برای رهبرانشان که قیام مسلحانه کردند مکرراً استفاده نمودند. همچنین گروه های منشعب از امامیه نظیر ناووسیه و واقفیه این لقب را با همین مفهوم برای امامان ششم و هفتم پس از درگذشتشان به کار بردند.
به گفته عبدالعزیز ساچادینا هم محمد باقر و هم جعفر صادق در موارد مختلف توسط پیروانشان مورد اطمینان قرار گرفتند که اگر در مقابل حکومت فعلی قیام کنند از آنها پشتیبانی خواهند نمود. ولی این امامان در پاسخ شیعیانشان را به آرامش فرا می‌خوانند و می‌گفتند گرچه همه امامان قائم هستند و قابلیت سرنگون کردن حکومت‌های جور را دارند ولی قائم موعود پس از غیبت به فرمان خدا ظهور خواهد کرد تا بی عدالتی را از میان ببرد. در خصوص کاربرد مهدی به عنوان منجی توسط امامیه اختلاف نظر وجود دارد. به نوشته مدرسی امامیه از زمان علی و کیسانیه با ایده قائم آشنا بودند. تا زمان دوران موسوم به غیبت صغری، مفهوم مهدی یک ایده متعلق به غیر امامیه بود. شیعیان در دوران غیبت به تدریج ایده مهدی متعلق به غیر امامیه و قائم متعلق به امامیه را در هم ادغام کردند. هرچند در کتاب‌های برجا مانده تا دهه‌های آخر قرن سوم هجری/نهم میلادی امام دوازدهم شیعه همان قائم دانسته می‌شد. اما از شروع قرن بعدی، کتاب‌های شیعه امام دوازدهم شیعه را مهدی می‌نامیدند. ساشادینا نیز می گوید مهدویت امام دوازدهم بسط نظریه امامت امام غائب بود که آن را با عقیده ظهور مهدی و ایجاد عدالت ترکیب نمود در حالی که پیش از آن امام دوازدهم مهدی موعود تلقی نمی شد. در مقابل جاسم حسین می نویسد نه تنها مهدی به معنای منجی نزد امامیه از زمان ائمه به کار می رفته، بلکه امامان پیشین معتقد بودند هر یک از آنان اگر شرایط ایجاب کند می تواند مهدی قائم باشد.وی می گوید از نخستین سال ها مسلمانان باور داشتند که پیامبر نوید آمدن مردی از نسل حسین بن علی را داده که در آینده با شمشیر قیام می کند تا بدعت ها را از اسلام بزداید. اما رقابت سیاسی میان مسلمانان سبب شد برخی گروها اقدام به بهره برداری و تحریف احادیث نبوی نمایند تا از آنها در نبرد سیاسی استفاده برند.
به گفته ارجمند بیشتر این کیسانی‌ها ایرانیان نومسلمان بودند و احتمالاً این ایرانیان با باورهای زردشتی در مورد منجی آشنا بودند؛ با قهرمانانی مانند گرشاسب که پس از بیداری از یک خواب طولانی، اهریمنان را از زمین برمی‌چینند. به نوشتهٔ محمدعلی امیرمعزی و تیموتی فرنیش،بسیاری از اعتقادات مسلمانان در مورد منجی، ظهور منجی، غیبت و مؤلفه‌های آن، مدیون ادیان پیشین مانند مانویت، دین زردشت، یهودیت و مسیحیت است.
اما به نوشته جاسم حسین منشأ دیدگاه مهدی به عنوان منجی در احادیث پیامبر بوده است که توسط بیست و شش نفر از صحابه و در کتاب های حدیث اهل سنت، زیدیه و امامیه نقل شده است. وی ضعیف بودن احادیث را رد می کند و می گوید این احادیث در زمان امویان نیز رواج داشته و در کتاب سلیم بن قیس منسوب به سلیم بن قیس هلالی (م. حدود 80-90 ق./ 699- 708 م.) هم آورده شده است. از سوی دیگر مورخان و متکلمان شیعه نظیر سید مرتضی عسکری و محمدحسین طباطبایی با تأکید بر اشتراک ادیان مختلف در خصوص کلیت موضوع نوید به آمدن مهدی و برپایی دین و برقراری عدل در زمین، این موضوع را از مشترکات ادیان الهی و ناشی از منشأ فطری ادیان می دانند. این گروه نخستین اشاره به مهدی را در احادیث پیامبر اسلام که از طرق شیعه و سنی روایت شده ذکر می کنند برمی شمارند و وجود وی را از ضروریات تحقق وعده های اسلام و قرآن در برپایی عدل و قسط در زمین می دانند.
شرایط محیطی امامیه در سده های سوم و چهارم
شرایط محیطی در دوران آخرین امامان شیعه
از زمان حکومت متوکل عباسی (۲۳۲- ۲۴۷ ه. ق. / ۸۴۷ - ۸۶۱ م.) سیاست مدارای مأمون (۱۹۸- ۲۱۸ ه. ق. / ۸۱۳ - ۸۳۳ م.) و خلفای پس از وی با شیعیان یکباره به کنار گذشته شد. در دوران متوکل به دستور او حرم حسین بن علی تخریب شد و امام دهم شیعه، هادی، از مدینه به سامرا فراخوانده شد تا تحت نظارت خلیفه باشد. متوکل از هیچ وسیله ممکن در آزار رساندن و بی احترامی به وی دریغ نمی‌کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که فشار شدیدی بر امامان در سامرا می‌آمد و شیعیان در عراق و حجاز در شرایط اسف باری زندگی می‌کردند. منتصر، پسر و جانشین متوکل این سیاست‌ها را برداشت و در نتیجه امام هادی آزادی بیشتری پیدا کرد. سیاست‌های متوکل در زمان مستعین (۸۶۲ - ۸۶۶ م.) هم ادامه یافت. احتمالاً در این زمان بود که امام دهم شیعه عثمان بن سعید را به نمایندگی خود در عراق برگزید (که البته این نمایندگی در زمان امام یازدهم حسن عسکری نیز تایید شد).در دوران آخرین امامان شیعه، شبکه‌ای از وکلا شکل گرفته بود؛ البته این شبکه بیشتر از آنکه به مانند سایر شبکه‌های علوی آن زمان (اسماعیلیه، زیدیه، نوادگان حسن بن علی) به قصد برپایی قیام تشکیل شده باشد، کار گردآوری وجوهات دینی مانند خمس و زکات را انجام می‌داد. شرایط سیاسی و مذهبی سال‌های آخر امامت حسن عسکری و نخستین دهه‌های پس از مرگ او —همزمان با خلافت معتمد عباسی (۲۵۶ -۲۷۹ ه. ق. /۸۷۶-۸۹۲ م.)— بسیار پرچالش بود. این دوران به جهت سیاسی، مصادف بود با عصر ضعف خلافت عباسیان؛ بدین صورت آنان از اعمال مؤثر حاکمیت خود جز در بخش محدودی از سرزمین عراق ناتوان بودند. در این دوره، افراد مختلف در جای‌جای قلمرو عباسیان قیام کرده‌بودند و سرزمین مسلمانان دچار تجزیه سیاسی شده‌بود. معتمد عباسی، حسن عسکری را —که رقیبی بالقوه برای خلافت به شمار می‌رفت— در سامرا تحت نظارت و مراقبت قرار داده و او را حتی از ملاقات با پیروانش نیز بازداشته بود.
شرایط محیطی در سال‌های آغازین غیبت کبری
سال‌های آغازین موسوم به غیبت کبری، همزمان با دورانی بود که به «قرن شیعه» معروف است. در سال ۳۳۴ ه. ق. /۹۴۵ م. بنی‌عباس تحت سلطهٔ حکومت شیعهٔ آل‌بویه درآمد؛ آل بویه با اینکه احتمالاً در آغاز زیدی بودند، هنگامی که به حکومت رسیدند به شیعهٔ دوازده امامی گرایش یافتند؛ آل‌بویه چون از نسل پیامبر مسلمانان نبودند باید امامی زیدی از نسل پیامبر را برای اطاعت کامل از او به امامت می‌رساندند. بنابراین احتمالاً به همین دلیل بود آنان پس از رسیدن به حکومت، به شیعه دوازده امامی متمایل شدند و ایدهٔ یک امام غائب از نظر سیاسی برای بوییان مطلوبتر بود.همزمان با آل‌بویه، حکمرانان شیعه فاطمی در مصر و شمال آفریقا، خاندان بنی حمدان در شمال عراق و سوریه و ادریسیان بر بخش‌هایی از شمال آفریقا حکمرانی می‌کردند.
شیعه در این زمان به دلیل نفوذ سلسله‌های فاطمیان و آل‌بویه در قلب سرزمین‌های اسلامی، مستحکمترین بنیادهای دینی و فکری خود را بنیان نهاد. در این دوره بود که آثار بنیادین اعتقادی شیعه برای نسل‌های بعدی فراهم‌شد. آل‌بویه علوم شیعی را ترویج نمودند و علمای دینی را از مکاتب گوناگون حمایت کردند و زمینه ورود علوم کلامیِ معتزلی به شیعه را فراهم ساختند.
رویکرد تاریخی: از دوران حیرت تا تبیین نهایی اعتقادات تشیع دوازده امامی
در این بخش در خصوص دیدگاه های مختلف درباره سیر تاریخی اعتقاد به حجت بن حسن به عنوان امام دوازدهم، مهدی و غیبت وی در جامعه شیعه توضیح داده می شود.
فرقه های امامیه در دوران حیرت
با درگذشت حسن عسکری(و. ۲۶۰ ه.ق. /۸۷۴ م.)، امام یازدهم شیعه، سردرگمی بزرگی برای نیم قرن در بین شیعیان پدید آمد که نویسندگان شیعه از آن تحت عنوان «دوران حیرت» نام می‌برند. در این دوران، انشقاق در بین شیعیان شدت یافت و جنبش‌های رقیب مانند اسماعیلیه نیز استفادهٔ کافی از این موقعیت نمودند. تبلیغات در این دوران به حدی بود که بسیاری از شیعیان و بسیاری از بزرگان شیعهٔ امامی، مذهب خود را ترک نمودند. شیعه امامی به فرق متعدد منشعب شد. مسعودی (و. ۳۴۶ ه.ق. /۹۵۷ م.) در کتاب مروج‌الذهب تعداد این فرقه‌ها را بیست فرقه شمرده‌است و حسن ابن موسی نوبختی (و. حدود ۳۰۰ ه.ق.) در کتاب فرق الشیعه، از چهارده فرقه با ذکر جزئیات اعتقادی آنها نام می‌برد.
در یک دسته بندی کلی گروهی از شیعیان چنین می‌پنداشتند که حسن عسکری اصلاً فرزندی نداشته‌است و گروهی دیگر می‌گفتند حسن عسکری امام بدون فرزندی است که نمرده‌است و حسن عسکری همان مهدی غایب است.گروهی نیز معتقد بودند که حسن عسکری فرزندی ندارد و آنها روی به سوی برادر حسن عسکری، جعفر گردانیدند.گروه دیگری عنوان می‌کردند که فرزند حسن عسکری پیش از مرگ پدرش درگذشته‌است.یک گروه هم اعتقاد داشتند که فرزند حسن عسکری همان مهدی است که پدرش او را از ترس خلیفه زمان مخفی نگاه داشته و تنها توسط شمار کمی از یاران مورد اعتمادش دیده شده‌است.به گفتهٔ امیرمعزی، تنها بخشی از شیعیان که در آن زمان در اقلیت کوچکی بودند چنین دیدگاهی داشتند اما به گفته جاسم حسین اکثریت شیعیانی که امامت حسن عسکری را پذیرفته بودند تابع این دیدگاه بودند. مذهب این گروه به‌مرور به مذهب تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی می‌باشند.
این فرقه‌ها را به پنج دسته کلی تقسیم می‌شوند؛ به جز آخرین دسته، سایر فرقه‌های منشعب شده تا صد سال پس از فوت حسن عسکری از میان رفتند:
واقفیه بر حسن عسکری: کسانی که مرگ حسن عسکری را باور نداشته و او را به عنوان «مهدی آل محمد» زنده می‌پنداشتند و به نام «واقفیه»، یعنی کسانی که بر امامت حسن عسکری توقف کرده‌اند، شناخته می‌شدند.
جعفریه: کسانی که پس از مرگ حسن عسکری، به برادر او جعفر بن علی الهادی ( ۲۲۶ تا ۲۷۱ ق.) گرویده و به دلیل آنکه فرزند حسن عسکری را ندیده بودند، به امامت جعفر گردن نهادند که دسته ای از آنان وی را جانشین امام دهم شیعه (هادی) و دسته ای دیگر او را به عنوان امام دوازدهم می شناختند. به این گروه «جعفریه» می‌گفتند.
محمدیه: عده ای که پس از انکار امامت حسن عسکری، به امامت اولین فرزند هادی محمد (حدود ۲۲۸ تا ۲۵۲ ق.) که در زمان حیات پدرش درگذشته بود، گرویدند. به اینان «محمدیه» گفتند.
ختم امامت: شمار دیگری بر این باور بودند که همان‌گونه که پس از محمد (پیامبر مسلمانان) دیگر پیامبری نخواهد آمد، پس از مرگ حسن عسکری نیز امامی وجود نخواهد داشت.
قطعیه: این گروه که خود چندین شاخه بودند، به امامت فرزندی که خود برای حسن عسکری قائل بودند اعتقاد داشتند. این جریانی همان جریانی بود که به تدریج به شیعه دوازده امامی فعلی تبدیل گشت.
دوره‌ای که باعث ایجاد این ابهام شد، در دوران خلافت معتمد عباسی (خلافت: ۲۵۶ تا ۲۷۹ ق. / ۸۷۰ تا ۸۹۲ م) شروع شد و تا زمان خلیفه عباسی مقتدر (خلافت: ۲۹۵ تا ۳۲۰ ق. / ۹۰۸ تا ۹۳۲ م) ادامه یافت.
ساعت : 5:03 pm | نویسنده : admin
|
مطلب بعدی